Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

Ii háribi. Bul hárip jińishke, qısıq, eziwlik dawıslını ańlatadı hám sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıla beredi: ini, isenim, ilgek, tis, sezim, terim, bilim, ilim, úlgi, kúlki, túlki, kisi, t.b. sıyaqlı túpkilikli sózlerde qısqa dawıslını, kino, Kipr, kiosk, Kiev, konstituciya sıyaqlı ózlestirilgen sózlerde sozılıńqı dawıslını ańlatadı.

Uu háribi. Bul hárip juwan, qısıq, erinlik dawıslını ańlatadı hám tiykarınan bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń dáslepki buwınında jazıladı: bul, qul, un, ush, bulaq, qulaq, qutı, qulın, t.b. sıyaqlı túpkilikli sózlerde qısqa dawıslını ańlatadı. Sonday-aq siyrek jaǵdayda maqul, maqluq, huquq, ǵulǵula sıyaqlı túpkilikli sózlerdiń keyingi buwınında da jazıladı. Ayırım ózlestirilgen sózlerdegi sozılıńqı dawıslını da ańlatadı: universitet, institut, galstuk, fartuk.

Úú háribi. Bul hárip jińishke, qısıq, erinlik dawıslını ańlatadı hám tiykarınan bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında jazıladı: ún, kún, tún, tús kúlki, túlki, úlgi, útir, úsir, gúrtik, gúmis, t.b. Sonday-aq siyrek jaǵdayda búlbúl, dúldúl, gúmgúm, biygúna, nagúman, Aygúl, Aytgúl, Arzigúl, Ústúrt, t.b. sıyaqlı sózlerdiń keyingi buwınlarında da jazıladı.

Oo háribi. Bul hárip juwan, ashıq, erinlik dawıslını ańlatadı hám ol jumsalıwı jaǵınan sheklengen. Sózlerdiń sózdiń basında, ortasında, aqırında esitilgen orınlarda jazıladı. Onda da tek bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında ǵana jazıladı: qol, bol, jol, ol, or, soz, boz, qos, qolǵap, qonaq, oraq, ortaq, sona, sora, sorpa, omar, otar, tolqın, toraq, tomar, toqlı, qozı, t.b. Sózlerdiń eń basında rus tilinen ózlestirilgen sózlerdiń pátli buwınında kelgeninde o sesin ańlatıw ushın jumsaladı: opera, oda, oblast, okrug, optika, orden, order, organ, ocherk, t.b. Al pátsiz buwında kelgeninde a sesin ańlatadı: odekolon, obyekt, oficer, okean, okkupant, okop, okulist, olimpiada, omonim, onkologiya, onomastika, opponent, oppoziciya, orator, orbita, organika, osetin, ovsharka, ozon. Sonday-aq kóp buwınlı palto, radio, foto sıyaqlı bireń-sarań sózlerdiń aqırında, azot, azon, patefon sózlerdiń ortasında jazıladı.

Óó háribi. Bul hárip jińishke, ashıq, erinlik dawıslını ańlatadı hám ol jumsalıwı jaǵınan sheklengen. Sózlerdiń aqırında jumsalmaydı. Tek sózlerdiń basında, ortasında ǵana jazıladı. Onda da tiykarınan bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında keledi: sóz, kón, tós, kóp, tók, ór, ón, kómir, kópir, tósek, bórek, ósimlik, ótirik, ótemis, ótebiyke, Tólegen, Tórebay, t.b. Al oǵada siyrek jaǵdayda átkónshek, átóshkir, átshók sıyaqlı sózlerde ǵana ekinshi buwında ushırasadı.

Ee háribi. Bul hárip jińishke, qısıq, eziwlik dawıslını ańlatadı. Sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında esitilgen orınlarda jazıladı: terek, telpek, bes, kesh, er, eki, etik, erik, egew, iyne, kepek, shelek, shelpek, shiye, ne, je, gúze, shege, kerege, bereket, kesek, t.b. Rus tilinen kirgen elektr, ekran, efir, ekskursiya, ekskovator, eksperiment, ekvator, eksport, emal, epitet, estrada, estetika, eston, etika, etil, eshelon, Egor, Elizaveta, Epishev sıyaqlı sózlerdiń basında jazıladı.

Ańlatıw: Kirilshedegi ayırıw belgisi qoyılıp jazılatuǵın ayırım sózler esitiliwinshe obyekt, subyekt, syezd, razyezd (obiekt, subiekt, siezd, raziezd emes) túrinde jazıladı.
Tapsırma. Tómendegi sorawlarǵa juwap beriń.
1. Fonetika qanday ilim, onda ne úyreniledi?

2. Seslerdiń máni bildiriwge qatnası qanday? Mısal keltiriń.

3. Ses hám hárip, olardıń ayırmashılǵın aytıń.

4. Seslerdiń bóliniwi: dawıslı hám dawıssız seslerdi aytıń.

5. Dawıslı hám dawıssız seslerdiń bóliniwi tuwralı túsinik beriń.