Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

Asosning to‘liq ta’sir (jismning og‘irlik) kuchi
vektor kattalik 
bo‘lib, R
r
harfi bilan belgilanadi. [R]=1 N 
2
2
i
N
F
R
r
r
r
+
=
1. m massali jism gorizontal yo‘nalgan F kuch ta’sirida 
harakatlanmoqda. Unga ta’sir etuvchi kuchlar quyidagicha: 
Х
 
Y 
а
m
r
F
r
N
r
ish
F
r
F
t
=m(a+µg) 
a=0; F
t
=F
i
=µmg 
Tortish kuchi 
vektor kattalik bo‘lib, 
t
F
r
harfi bilan belgilanadi. 
[F
t
]=1 N 
Tortuvchi kuchni jismning og‘irlik kuchiga nisbati 
tortish 
koeffitsienti
deyiladi. 
(
)
g
k
a
;
g
a
k
;
P
F
k
'
og
t
m
-
=
m
+
=
=
r
r
Tortish koeffitsienti
skalyar kattalik bo‘lib, k harfi bilan 
belgilanadi. [k]=1 
2. m massali jism gorizontal tekislikda tortuvchi kuchsiz 
harakatlanmoqda. Unga ta’sir etuvchi kuchlar quyidagicha: 
Х
 
Y 
a
m
r
N
r
ish
F
r
g
2
S
;
g
t
;
g
a
t
m
ma
F
F
2
o
t
o
t
t
o
i
tormoz
m
u
=
m
u
=
m
=
u
-
u
=
=
=
3. m massali jism gorizontal tekislikda tekislikka 
α
burchak ostida 
yo‘nalgan kuch ta’sirida tortilmoqda. 
Y
Р
r
N
r
ishq
F
r
Х
 
а
r
α
х
F
r
F
r
y
F
r
(
)
(
)
(
)
a
m
+
a
m
+
=
a
-
-
a
=
m
a
-
m
-
a
=
a
-
m
=
î
í
ì
a
=
a
=
sin
cos
g
a
m
F
sin
F
mg
ma
cos
F
sin
F
mg
cos
F
ma
sin
F
mg
F
sin
F
F
cos
F
F
i
y
x
4. m massali jism gorizontal tekislikda tekislikka 
α
burchak ostida 
yo‘nalgan kuch ta’sirida surilmoqda. 
(
)
(
)
(
)
a
m
-
a
m
+
=
a
+
-
a
=
m
a
+
m
-
a
=
a
+
m
=
î
í
ì
a
=
a
=
sin
cos
g
a
m
F
sin
F
mg
ma
cos
F
sin
F
mg
cos
F
ma
sin
F
mg
F
sin
F
F
cos
F
F
i
y
x
5. m massali jism (shayba, tanga) 
υ
tezlik bilan aylanayotgan disk 
ustida aylanish o‘qidan R masofada qo‘yilgan. Unga ta’sir etuvchi 
kuchlar quyidagicha: 
mR
4
R
m
R
m
F
F
2
2
2
2
mq
i
n
p
=
w
=
u
=
=
2
2
2
2
2
2
2
2
4
g
R
;
g
R
4
R
g
;
g
R
;
g
R
gR
;
g
R
;
gR
n
p
m
=
n
p
=
m
m
=
w
w
m
=
w
=
m
m
=
u
m
u
=
u
=
m
6. Stol chetida osilib turgan 
l
uzunlikdagi ip yoki prujina uchun: 
F
i
=P
og‘
l
l
l
l
l
l
m
+
=
m
+
m
=
=
m
=
m
1
1
;
1
;
;
m
m
2
1
2
1
2
1
7. Gorizontal silliq sirt ustida taxta, taxta ustidagi taxtachaga 
gorizontal F kuch qo‘yilsa, taxta qanday tezlanish oladi? Taxta va 
taxtacha orasidagi ishqalanish koeffitsienti 
μ
ga teng. 
F>F
i
F
i
=Ma 
Fi
F=(m+M)a 
8. Vertikal sirtga tik bosib turilgan m massali jismga ta’sir etuvchi 
kuchlar: 
µN>mg bo‘lsa, F
i
=mg 
µN=mg bo‘lsa, F
i
=mg=µN 
µNi
=µN 
µNi
=m(g–a) 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 20 - 
- 20 - 
25. Qiya tekislikda sirpanish ishqalanish kuchi 
1. Qiyalik tekislikning qiyaligi: 
l
h
sin
=
a
2. m massali jism qiyalik burchagi 
α
bo‘lgan tekislikdan pastga 
harakatlanmoqda. Unga ta’sir etuvchi kuchlar quyidagicha: 
α
α
α
F
ishq 
Р
t 
Р
Р
n 
N
(
)
(
)
(
)
l
h
g
sin
g
a
;
0
cos
sin
g
a
;
0
F
cos
sin
mg
ma
F
cos
sin
mg
F
ma
F
P
F
ma
cos
mg
F
cos
mg
P
sin
mg
P
i
x
i
y
x
=
a
=
=
m
a
m
-
a
=
=
a
m
-
a
-
=
a
m
-
a
+
=
-
+
=
a
m
=
î
í
ì
a
=
a
=
P
x
≥
F
i
tg
α≥μ
a>0 
P
x
≤
F
i
tg
α≤μ
a<0 
P
x
=F
i
tg
α=μ
a=0 
υ
=const 
3. Qiya tekislik oxirida jismning erishgan tezligi: 
(
)
a
m
-
a
=
=
u
cos
sin
g
2
a
2
l
l
4. m massali jism qiyalik burchagi 
α
bo‘lgan tekislik bo‘ylab 
yuqoriga ko‘tarilmoqda. Unga ta’sir etuvchi kuchlar quyidagicha: 
α
α
Р
r
N
r
F
r
x
Р
r
иш
F
r
y
Р
r
Y 
X 
(
)
(
)
(
)
(
)
a
m
+
a
=
=
a
m
+
a
+
=
a
m
+
a
-
=
+
-
=
a
m
=
î
í
ì
a
=
a
=
cos
sin
g
a
;
0
F
cos
sin
mg
ma
F
cos
sin
mg
F
ma
F
P
F
ma
cos
mg
F
cos
mg
P
sin
mg
P
i
x
i
y
x
26. Bir n
е
chta kuchlar ta’siri ostidagi harakat 
1. m massali jism havoda a tezlanish bilan tushmoqda. Havoning 
qarshilik kuchini toping. 
F
q
=m(g–a) 
a=0; F
q
=mg 
Qarshilik kuchi 
vektor kattalik bo‘lib, 
q
F
r
harfi bilan belgilanadi. 
[F
q
]=1 N 
Qarshilik kuchni jismning og‘irlik kuchi nisbatiga teng bo‘lgan 
kattalikka 
qarshilik koeffitsienti
deyiladi. 
(
)
g
k
1
a
;
g
a
1
k
;
P
F
k
'
og
q
-
=
-
=
=
r
r
Qarshilik koeffitsienti
skalyar kattalik bo‘lib, k harfi bilan 
belgilanadi. [k]=1 
2. m massali jism havoda a tezlanish bilan ko‘tarilmoqda. Havoning 
qarshilik kuchini toping. 
F
q
=m(a–g) 
ma=F
t
–(F
q
+mg) 
(
)
g
k
1
a
;
1
g
a
k
+
=
-
=
3. Gazlarda (havoda) yoki suyuqliklarda harakatlanayotgan jismga 
qarshilik kuchi ta’sir qiladi. Qarshilik kuchi jism tezligiga bog‘liq. 
1. tezlik kichik bo‘lganda: F
q
=–k
υ
2. tezlik katta bo‘lganda: F
q
=–k
υ
2
4. Ipga osilgan m massali sharcha vertikaldan 
α
burchakka og‘gan 
holda gorizontal tekislikda aylanmoqda. Ipning taranglik kuchini 
toping: 
2
2
2
2
F
P
T
sin
m
T
cos
mg
T
+
=
a
u
=
a
=
l
5. Muvozanat vaziyatiga qaytaruvchi kuchni toping. 
( )
2
2
T
mg
F
-
=
F=mgsin
α
T=mgcos
α
6. Uzunligi 
l
bo‘lgan ipga osilgan sharcha muvozanat vaziyatidan 
α
burchakka og‘dirib qo‘yib yuborilsa, muvozanat vaziyatidan 
o‘tayotgandagi taranglik kuchini toping. 
h=
l
(1–cos
α
) 
(
)
a
-
=
u
cos
1
g
2
max
l
T=mg(3–2cos
α
) 
Mexanikaning oltin qoidasi: 
Kuchdan qancha yutilsa masofadan shuncha yutqaziladi, 
masofadan qancha yutilsa kuchdan shuncha yutqaziladi. 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 21 - 
- 21 - 
27. Ko‘chmas va ko‘char bloklar 
Bloklar 2 xil bo‘ladi. 
1. Ko‘chmas (qo‘zg‘almas) bloklar. Bu bloklar faqat kuchning 
yo‘nalishini o‘zgartiradi. 
2. Ko‘char (qo‘zg‘aluvchan) bloklar. Bu bloklar kuchdan n marta 
yutuq beradi. 
1. Qo‘zg‘almas blok orqali o‘tkazilgan ipga m
1
va m
2
massali 
yuklar ilingan, yuklarning tezlanishi, ipning taranglik kuchi va 
blokka bo‘lgan bosim kuchini toping. 
m
1 
m
2 
а
r
1
Т
r
2
Т
r
а
r
 P
1
 P
2
Y 
m
1
>m
2
g
m
m
m
m
4
T
2
P
g
m
m
m
m
2
T
R
2
gt
m
m
m
m
gt
m
m
m
m
g
m
m
m
m
a
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
+
=
=
+
=
p
+
-
=
n
+
-
=
u
+
-
=
2. Qo‘zg‘aluvchan blok yordamida m
2
massali yuk yuqoriga 
ko‘tarilayotgan bo‘lsa, yuklarning tezlanishi, ipning taranglik kuchi 
va blokka bo‘lgan bosim kuchini toping. 
m
1 
m
2 
1
а
r
Т
r
2
а
r
 P
1
 P
2
Y 
Т
r
Т
r
ï
ï
ï
ï
ï
î
ï
ï
ï
ï
ï
í
ì
+
=
+
=
+
-
=
+
-
=
=
ï
î
ï
í
ì
=
=
g
m
m
4
m
m
6
P
g
m
m
4
m
m
3
T
g
m
m
4
m
m
2
a
g
m
m
4
m
m
2
2
a
a
2
a
;
2
t
a
2
S
2
t
a
S
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2
1
2
1
1
2
1
2
2
2
1
Bloklar soni n ta bo‘lsa 
n
2
mg
F
=
Qiyalik burchagi 
α
ga teng bo‘lgan tekislik bo‘ylab pastga 
harakatlanayotgan 
m
1
massali jism qo‘zg‘almas blok orqali o‘tgan 
cho‘zilmas va vaznsiz ip orqali 
m
2
massali yuk bilan bog‘langan. 
Birinchi yuk bilan tekislik orasidagi ishqalanish koeffitsienti 
m
ga 
teng bo‘lsa, yuklar qanday tezlanish bilan harakatlanadi? Blokning 
massasi va undagi ishqalanishni hisobga olmang. 
α
α
Y
1 
X
1 
Y
2 
Т
r
m
2 
а
r
а
r
N
r
ishq
F
r
1
Р
r
х
Р
1
r
Т
r
у
Р
1
r
2
Р
r
g
m
m
m
)
cos
(sin
m
a
2
1
2
1
+
-
a
m
-
a
=