Qadimgi yunon adabiyoti va uning asosiy xususiyatlari Adabiyot xalq hayotining ko‘zgusidir. Shuning uchun antik ad-
abiyotni o‘rganishni ham uni yaratgan xalqlar hayotini o‘rganishdan
boshlash lozim bo‘ladi. Bu xalqlar qadimgi yunonlar va rimliklardir.
Miloddan oldingi II mingyillikda Yunoniston hududi va Egey
dengizidagi orollarda ikki yirik markazlar nomi bilan Krit-Mikena
deb atalgan, qadimgi madaniyat paydo bo‘lgan. Qadimgi yunon-
larning tasavvuri bo‘yicha “muqaddas” Olimp tog‘iga makon qur-
gan ma’bud va ma’budalar haqidagi miflar ham aynan shu davrda
yaratilgan. Krit-Mikena adabiyotining birinchi davri xalq og‘zaki
ijodining uzoq asrlarini qamrab olgan bo‘lib, m.o. IX asrda yakun-
lanadi. Ushbu davr ijodi namunalari bizgacha yetib kelmagan va u
haqidagi ba’zi ma’lumotlarni keyingi davr adabiyotidan, Qadimgi
Misr va xett hujjatlaridan (Kichik Osiyoga hujum qilgan qabilalarn-
ing nomlari “axayvasha” va “danauna” tarzida berilgan bo‘lib,
Homerning eposlarida ular yunonlarning “axey” va “danay” qabi-
lalari deb ataladi) topish mumkin. Arxaik davrda bir necha asrlar davomida shakllangan va m.o.VI asrda yozib olingan Homerning
“Iliada” va “Odisseya” dostonlari to‘laligacha yetib kelgan yagona
namunalar hisoblanadi. 10 yil davom etgan Troya urushi va undan
keyingi o‘n yillik voqealari aks etgan bu dostonlar epik qo‘shiqlar
va rivoyatlar asosida maydonga kelgan. Agar epos – insonni o‘rab
turgan olam va undagi voqealar haqida hikoya qilsa, lirika shaxs-
ning ichki dunyosini hamda shoir va lirik qahramonning kechin-
malarini ochib beradi. “Lirika” atamasi torli cholg‘u asbobi lira
nomidan kelib chiqqan bo‘lib, “musiqa jo‘rligida ijro etilgan she’r”
degan ma’noni anglatadi. Lekin, bu atama ancha keyin – m.av. III-
II asrlarda Aleksandriya olimlari tomonidan iste’molga kiritilgan.
Unga qadar “Melika” (melos-qo‘shiq) atamasi torli cholg‘u, birinchi
navbatda 7 torli lira jo‘rligida ijro etiladigan qo‘shiqlarni ifoda et-
gan. Qadimgi yunon she’riyatida lirikaning ikki asosiy turi shakllan-
gan bo‘lib, bular yakka xonanda tomonidan ijro etiluvchi – mono- dik lirika va ko‘pchilik tomonidan kuylanuvchi xor lirikasi. Shoir
Pindarning asarlari xor lirikasining ilk namunalari bo‘lsa, monodik lirikani Sapfo va Anakreont she’rlarida kuzatish mumkin. Yunonlar
lirik she’riyatni qo‘shiq, musiqa va hatto raqs bilan bog‘liq ravishda
tasavvur qilganlar. Asta-sekin lirikaning yamb va elegiya deb atal-
gan turlari faqat o‘qishga moslashtirilgan janrga aylanib bordi.
Qadimgi yunon she’riyatida qofiya bo‘lmagan. Lirik asarlar
ohangdorligini ta’minlovchi yagona vosita vazn bo‘lgan. Shu bois
poeziyada vazn turlari takomillashib borgan. Alkey va Sapfo singari
shoirlar nomi bilan ataluvchi vazn turlari jahon she’riyatidan abadiy
o‘rin egallagan. Miloddan oldingi VII-VI asrlar she’riyatida shaxsning fikr va
o‘ylarini diniy-axloqiy yondashuv asosida talqin etish kuchli edi.
M.o. VI asrda Ioniyada bayoniy uslubdagi proza dunyoga keldi. Tar-
ixiy va oddiy kishilar obrazlari aks etgan novellalar va Ezop nomi
bilan bog‘liq masallar yaratildi. Afina madaniyatining rivojlangan
davri m.o. V-IV asrlarga to‘g‘ri kelib, dramatik janrlar, ayniqsa,
tragediya rivojlandi. Afina demokratiyasining qaror topishi davrining yirik shoiri Esxil o‘z tragediyalarida ijtimoiy va axloqiy masa-
lalarni qalamga olgan bo‘lsa, Sofokl erkin inson timsolini yaratdi.
Komediya an’anaviy shakllarni saqlagani holda, yangi ijtimoiy-sat-
irik mazmun bilan boyidi, taraqqiy etdi. Bu davrda Aristofan asarlari
yunon siyosiy va madaniy hayotida o‘tkir satira sifatida maydonga
chiqdi. Individuallashgan personajlar bilan bir qatorda umumlashma
hajviy obrazlar paydo bo‘ldi. Miloddan oldingi II asrda Rim istilosi
natijasida Yunoniston madaniy hayoti tushkunlikka yuz tutib, faqa-
tgina milodning birinchi asriga kelib, jonlanish paydo bo‘ldi va IV
asrda qadimgi yunon adabiyoti inqirozga uchradi.
