Q yoʻldoshev, V. Qodirov, M. yoʻldosheva

KOʻZIM QAROGʻIDASAN, VATAN!

HAMZA HAKIMZODA NIYOZIY

Hamza yashagan qattol davr unga shafqat qilgan emas. Shoirning yangi tuzum uchun bir muddat astoydil bel bogʻlab kurashgani rost. Ammo barcha adolatsiz tuzumlarda boʻlgani singari sotsializmda ham chin kurashchilar chetga chiqarilib, hokimiyatga boshqalar egalik qilishgan. Hamza shoʻro tuzumi sharoitida oʻn ikki yil yashadi, shu tuzum uchun, kurashdi ham. Lekin sovet Oʻzbekistonida birinchi boʻlib “Xalq yozuvchisi” unvoniga sazovor boʻlgan adibning bironta ham kitobi chop etilmadi. Uning koʻpchilik asarlari esa yoʻqotib yuborildi.
Keyingi tadqiqotlar koʻrsatmoqdaki, Hamza ayrim olimlar tasvirlagandek xudosiz ham, qip-qizil kommunist ham, oʻz millati manfaatini boshqalar yoʻliga qurbon qiladigan darajada tor fikrli kishi ham boʻlmagan ekan. Shoir sovet hukumatiga xizmat qilsa-da, bir umr chet qishloqlarda, viloyatlarda yurishga majbur etilgan ekan. Negadir, hukumat uni madaniy markazlarda, siyosiy va adabiy hayot qaynab turgan shaharlarda koʻrishni istamagan. Bunday munosabat sabab shoirni Shohimardonga borishga majbur qiladi, u yerda ijodga aloqasi boʻlmagan ishlar bilan shugʻullanadi va oqibatda halok etiladi. Hamzaning halokati, ehtimol, oʻsha davr siyosati uchun, sotsializm rivojlangani sari sinfiy kurash kuchayib boraveradi, shuning uchun dushmanga shafqatsiz boʻlish zarur degan stalincha nazariyani asoslash uchun kerak boʻlgandir. Uning oʻlimidan keyin oʻn yil ham oʻtmay, Qodiriy, Fitrat, Choʻlpon, Usmon Nosir, Elbek singari koʻplab yozuvchilar halok etilgach, adabiy siyosatchilar Hamzani eslab qolishdi. Uning sotsializmni targ’ib qilishda qoʻl keladigan asarlari chop etildi. Sovetlarga maʼqul kelmaydigan asarlari ayovsiz tahrir qilib oʻzgartirildi. Hamzaga eʼtibor berish, uning shaxsini keragidan ortiq ulugʻlash koʻpchilikning meʼdasiga tegadigan darajaga yetdi. Shuning uchun ham egamanlik qoʻlga kiritilgan dastlabki yillarda ayrim adabiyottanuvchi mutaxassislarda Hamza ijodiga begonasirab qarash ruhi paydo boʻldi.
Yettinchi sinfda Hamza ijodini oʻrgatishi lozim boʻlgan oʻqituvchi shularni hisobga olishi kerak. Hamza shaxsiyatiga, uning hayotiga adolatli yondashmay turib, asarlarini toʻgʻri tahlil qilib boʻlmaydi. Adabiyot dasturida Hamza ijodini oʻrganishga ikki soat vaqt ajratilgan. Darslikda Hamzaning sheʼrlari matni bilan birgalikda adibning tarjimai holi ham berilgan. Shoirning “Jonlarni jononi Vatan!” “Bizni Turkiston eli dardiga darmon istamas” sheʼrlari oʻrganilishi koʻzda tutilgan.
Birinchi soatda ushbu kitobning “Soʻzboshi”sida aytilganidek, Hamzaning umrbayoniga vaqt sarflab oʻtirilmay, shoirning “Jonlarni jononi Vatan!” asari oʻrgatiladi. Oʻn olti qatori takrorlanib keladigan naqarotdan iborat boʻlgan oʻttiz ikki misrali sheʼrni oʻrgatishga bagʻishlangan saboqning muvaffaqiyatli oʻtishi uchun darsning maqsadlari belgilab olinishi kerak. Bizningcha, “Jonlarni jononi Vatan!” sheʼrini oʻrgatishga bagʻishlangan saboqning tarbiyaviy maqsadi oʻquvchilarda oʻz vataniga muhabbat sezimlarini uygʻotish tarzida belgilansa, ma’qul boʻladi. Taʼlimiy maqsadni esa sinf oʻquvchilarini ushbu asar mazmuni bilan tanishtirish, deb belgilash mumkin. Darsning rivojlantirish maqsadi sifatida oʻquvchilarda vatanga daxldorlik, uning uchun javobgarlik hamda vatansevarlik tuygʻularini takomillashtirish yoʻsinida tayin etilishi mumkin.
Saboq jarayonida qoʻyilgan maqsadlarga erishish uchun quruq deklarativ bayonchilik yoʻlidan bormay, asar ichiga teranroq kirish, uning yashirin badiiy qatlamlarini ochish orqali oʻquvchilarda vatanga muhabbat tuygʻularini uygʻotishga eʼtibor qaratilishi lozim. Oʻqituvchi, imkoni boʻlsa, sheʼrni yod aytgani maʼqul. Sinfda oʻrganilishi koʻzda tutilgan barcha asarlar singari Hamzaning bu sheʼri ham faqat oʻqituvchining oʻzi tomonidan oʻqib berilishi lozim. Negaki, oʻrganilajak har qanday asarning asl mohiyatini oʻqituvchigina yaxshi biladi. Deyarli har bir asarda bugungi oʻquvchilarga tushunarsiz boʻlgan soʻzlardan tashqari, yashirin tagmaʼno va ilgʻab olinishi lozim boʻlgan qochirimlar ham mavjud boʻladiki, oʻqituvchi koʻmagisiz oʻquvchi ularni anglamay qoladi. Binobarin, oʻrniga qoʻyib oʻqiy olmaydi ham.
“Jonlarni jononi Vatan!” asari shoirning 1915-1919 yillar mobaynida bostirib chiqargan sakkiz boʻlimdan iborat “Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar majmuasi”ning uchinchi bo‘limidan olingan boʻlib, muallifning oʻzi taʼkidlaganidek, “...marsiya edarak aytilmish ashulaning ohangida” bitilgandir. Muallim toʻrtlik bandlardan iborat sheʼrning marsiya ohangida ekani va uni joʻr boʻlib aytish borasida shoir eslatmasiga ham eʼtibor qilib, oʻquvchilar diqqatini ham shunga tortishi mumkin. Sheʼr oʻqib-oʻrganilib, oʻquvchilar bilan birgalikda tahlil qilib boʻlingach, uni muallif tavsiya etgandek ayttirib koʻrish saboqning samaradorligini oshirgan boʻlardi.
Tahlil davomida sheʼr lirik qahramonning samimiy iqrori bilan boshlanganiga oʻquvchilar eʼtibori qaratilishi kerak. “Vatan, vatan der edilar, na der edim bilmay oni, Endi bilsam, vatan erkon bu tanlarning shirin joni” tarzidagi qanoat lirik qahramonda vatansevarlik tuygʻusi oʻz-oʻzidan paydo boʻlib qolmaganini, bu satrlarda uning ongi va tuygʻularidagi oʻsish jarayoni aks etgani bolalar tomonidan tuyilgani maʼqul. Ilk toʻrtlikning qolgan barcha bandlar uchun naqarot boʻlib kelgan keyingi ikki misrasida qahramonning vataniy toʻxtamlari yuksak darajaga yetgani koʻrinadi:
Bir jon emas, ey suyguli, tomirlaring qoni, Vatan,
Sensan, bale bilganlarga jonlarni jononi, Vatan!
Bu satrlarda shoir vatan odam uchun jondan ham aziz qadriyat ekanini taʼkidlaydi. Keyingi bandda insonga vatanni bu qadar suydirgan asos aks ettirilgani oʻquvchilar eʼtiboriga havola qilingani maʼqul: “Sensan ekan bizlara chin tug’mish bir munglig’ ano, Boqg’ung tirik bo‘lsak, agar o‘lsak quchog’ingda yano”. Oʻz hayotini toʻligʻicha bolasiga bagʻishlagan mungli ona kabi vatan ham borini unda yashovchilarga baxshida etadi. Buni vatanning tirik bolalarini neʼmatlari bilan boqqanidan, ular oʻlganda esa quchogʻiga olganidan bilsa boʻladi.
Sheʼrning uchinchi bandida oʻz vatanini tanimagan, uning taqdiri bilan qiziqmagan farzandlar koʻzini koʻr deb bilishiga oʻquvchilar diqqati tortilishi kerak. Shunda lirik qahramonning vatanga dardingni ichingga yutaverma, yigʻlab siringni yuzaga chiqarib, yengillash degan chaqirigʻi anglashilarli va asosli boʻladi:
Ko‘zlarmi ko‘r bo‘lgan uchun hech tanimas bo‘ldik sani,
Og’rindi ko‘ngling yuzaga og’lo siring chiqsin qani?
Shoir Turkiston ahlini oʻzini tanimagani, tarixini bilmagani, bilishga intilmagani uchun ham “koʻr” sanaydi. Bu holga vatan shunday koʻz yosh toʻkishi kerakki, odamlar uygʻonib, harakatga tushsinlar. Sheʼrning keyingi bandida vatanni abgor holatga solgan kimsalar qiyofasi chiziladi: “Essiz, essiz tug’gonlaring ko‘z yumib o‘q otib sani Bog’lab qo‘ling, boyonlara ne oldilar sotib sani?” Vatanni nochor holatga solgan, unga qarata oʻq otib, qoʻlini bogʻlab, begonalarga sotganlar uning oʻz “tugʻgonlar”i ekani shoirni iztirobga soladi. Lekin vatan mangu, vatandoshlar bor ekan vatanni oʻldirib boʻlmaydi. Shuning uchun ham sheʼrning keyingi misralarida umidbaxshlik epkinlari sezilganday boʻladi:
San onai zor ekanda, achingoning bor ekanda,
O‘lmay laxta qonlar to‘kib, xor bo‘lib yuror ekanda.
Oʻzi qanday ahvolda boʻlishidan qatʼi nazar ona bolasiga qayishgani, uni avaylagani kabi vatan ham xor boʻlib, laxta qonlar yutsada, farzandlarini oʻylagani oʻta taʼsirchan ifoda etilgan. Shoir vatanning oʻlmasligiga sabab uning bolalariga “achingoni”da ekaniga eʼtibor qaratadi.
Sheʼr Hamzaning koʻpchilik asarlari singari maʼrifatchilik yoʻnalishida yozilgan. Unda jaholat xarob etgani sabab Turkistonda vatanni tanitadiganlar boʻlmaganidan iztirob chekadi. Tarixni bilib, vatan qadrini anglab turib, uni oʻzgalarga, ayniqsa, oʻtmishdan xabarsiz yoshlarga tanitmaganlardan shoir shunday yozgʻiradi: “Biluvchilar qo‘l tutmadi, bizga sani tonutmadi, Bilmam, nelarga aldanub Tangri buyrug’in tutmadi”. Demak, vatan va uning muqaddas oʻtmishini boshqa vatandoshlarga atay tanitmaganlar “Tangri buyrugʻin tutma”ganlardir. Bunday qattiq ayblov uchun shoirda asos bor. Chunki bunday kimsalar loqaydliklari bilan vatanning buguninigina emas, ertasini ham xavf ostiga qoʻydilar. Keyingi bandda shoir vatan taqdiriga befarq kishilardan noroziligini yanada konkretlashtirib yozadi:
Bilimsizlar anglashmadi, ohu voying tinglashmadi,
Bilguvchilar burchi ekan o‘ng’aylamoq, o‘nglashmadi.
Bilimsizlarning asl holatni anglamasliklari ayon. Ular – bilmasliklari, bilishga jahd qilmaganliklari uchungina aybdor. Vatanning ogʻir ahvolini bilganlar oʻnglashlari kerak edi, lekin ular buni qilmadilar. Natijada, vatan yanada abgor boʻldi. Vatandagilar esa oʻz holatlarining achinarli ekanidan ham bexabarligicha yuraverdilar.
Sheʼrning lirik qahramoni boʻlmish shoir vatanning dardu ogʻriqlarini oʻzinikiday qabul qiladi. Shuning uchun ham sheʼrning soʻnggi bandida vatanga murojaat qilib deydi:
Nihon yig’lab qon yutunur, kechmog’lig’ingni o‘tinur,
Mundin buyon o‘g’lonlaring chandon tonurg’a tutinur.
Oʻquvchilarga vatani taqdiriga qaygʻurganidan qon yutib, oʻzgalarning aybi uchun kechirmoqni oʻtingan, bundan buyon vatanni tanish, uning yurak urishiga quloq solishni hayoti mazmuniga aylantirgan shoir Nihon (Hamza) holatini his ettirish sheʼrning taʼsir kuchini oshiribgina qolmay, oʻsmirlarda vataniy axloq shakllantishiga ham xizmat qiladi.
Ikkinchi soatda shoirning “Bizni Turkiston eli dardiga darmon istamas” misrasi bilan boshlanadigan sheʼri oʻrganiladi. Bu asar Hamzaning avvalgi sheʼri singari maʼrifatchilik ruhida. Shunisi diqqatga sazovorki, bir yoʻnalishda yozilganiga, deyarli bitta mavzuni aks ettirganiga qaramay, bu sheʼrlar bir-birining takrori emas. Ushbu sheʼrda shoir yuragida paydo boʻlgan yangi jarohat, undan oqayotgan yangi qon silqib turganday boʻladi. “Dardiga darmon istamas” shakl jihatdan oldin oʻrganilgan sheʼrdan farq qiladi. Agar “Jonlarni jononi, Vatan!” sheʼrining har bandi ikki original misradan keyin keladigan ikki qatorli naqarot bilan tartiblangan boʻlsa, bu sheʼrda ikki misrali bandlardan keyin “Uxlama koʻp, oʻzbek eli, asri taraqqiy vaqtida” misrasi naqarot tarzida kelgan. Aslida gʻazal shaklida bitilgan bu sheʼrning gʻazalligini har baytdan keyin bir qatorli naqarotning kelishi buzib turadi. Hamzaning sheʼrlarida naqarot koʻrincha juft misralardan iborat boʻlardi. Mazkur sheʼrda ilk bor toq misradan, birgina qatordan iborat naqarot ishlatilgan. Bu sheʼriy shakl milliy poeziyamiz uchun yangilik edi.
Toʻgʻri, mumtoz sheʼriyatda musallas deb nomlanuvchi uchlik bandlardan iborat poetik janr mavjud edi. Ammo oʻzbek sheʼriyatida yolg’iz Uvaysiyning bittagina sheʼri shu janrda yaratilgan boʻlib, undagi har bir uchlik oʻzaro qofiyalangan qatorlardan tashkil topgan edi. Hamza esa aslida gʻazal shaklidagi sheʼrga uchinchi naqarot misrani keltirish orqali tamomila oʻziga xos musallas yaratdi. Agar shoir avval oʻrganilgan sheʼrida, asosan, oʻlkaga, ota makonga murojaat etgan boʻlsa, bu sheʼrida: “Bizni Turkiston eli dardiga darmon istamas, Zulmat ichra kechsa umri, mohi tobon istamas” tarzida toʻgʻridan-toʻgʻri millatning oʻziga xitob qiladi.
“Milliy ashulalar uchun mikkiy she’rlar majmuasi”ning ikkinchi – “Oq gul” bo‘limidan olingan ushbu sheʼrning taʼsirchanligi har baytdan keyin naqarot oʻrnida keltirilgan “Uxlama ko‘p, o‘zbek eli, asri taraqqiy vaqtida” tufayli chandon oshirilgan. Dastlabki bandlarda qorongʻulikda kechayotgan umrini ilmu maʼrifat bilan yoritishni istamagan Turkiston elining bemaʼni quvonchlarga ishqivozligi, maishatga intilishi, umrini kayfu safo, toʻyu tomosha bilan oʻtkazishnigina xohlashi tanqid qilinadi. Bagʻrini tubanlik xanjari tilkalab tashlasada, uni tuzatishga Luqmon istmaydigan ulus shoirning iztirobli nidolariga nishon. Sheʼrning uchinchi uchligida maʼrifatsiz elning qoʻliga taʼmadan tuzoq ushlab, xumor koʻzi kayfdan suzilib, inqiroz sari ketayotgani shu holatda soch oqarib, qaddi egilsada, dardiga darmon istamasligidan yozgʻiradi.
Shoirning tasviricha, bu el “hama balo” ilmsizlikdan ekanini “angla”gani holda ilm oʻrganishga gʻayrat koʻrsatgisi kelmaydi. Hamza oʻzga ellar erishayotgan yutuqlardan astoydil hayratga tushadi, ulusining ham shunday boʻlmogʻini istaydi, ammo uning ahvolini koʻrib, hafsalasi pir boʻladi:
O‘zga millat uchsalar hikmat topib suyi samo,
Bizni ellar loaqal yer uzra davron istamas.
Shoir oʻzga millatlar ilmu hikmat tufayli osmonning turli tomonlariga uchgan bir paytda biznikilarning loaqal yerda eplab yurolmayotganidan chinakamiga qaygʻuradi. Shuning uchun ham sheʼrning har ikki qatoridan keyin “Uxlama ko‘p, o‘zbek eli, asri taraqqiy vaqtida”,- deya elni uygʻoqlikka daʼvat qiladi. Dunyodagi koʻplab boshqa millatlar ming xil kashfiyotlar qilib yotgan vaqtda oʻzbek elining qiynalmay non topib yeya olmayotganidan lirik qahramon qattiq ozorlanadi. Millat ahliga shunday tanqidiy nazar, uning dangasaligi, ilmsizligi, gʻaflat uyqusidan turishni istmayotganligi borasidagi shuncha tanqidiy iddaolar aslo nafrat yoki mensimaslikdan emas, balki millat taqdiriga boʻlgan ulkan muhabbatdan ekani oʻquvchilarga anglatilishi kerak. Shoir sheʼridagi bu tuygʻu naqarot misrada qanday aks etgani, sakkiz bor takrorlangan bu poetik qator bitikka qanday badiiy koʻrkamlik va mantiqiy zalvor bagʻishlagani she’r tahlili orqali oʻsmirlarga yetkazilishi zarur.
Sheʼrning yettinchi bandida shoirni eli tushib qolgan ogʻir ahvoldan ham koʻra uning shu holatdan qutulishga intilishu istagi yoʻqligi qiynayotganligi taʼsirli aks etgan:
Bu na vahshat, na jaholat er-qizu, piru juvon,
Domi g‘aflatdin xalos o‘lmakka imkon istamas
Elning na erkagi, na ayoli, na yoshi va na qarisi gʻaflat tuzogʻidan qutulishga imkon izlayotganidan shoir iztirobga tushadi. Shuning uchun ham shoir butun insoniyat, ayniqsa, musulmonlar olamiga murojaat qilib, nomusulmonlar oʻzlarini bu holga solib qoʻymayotganliklarini aytadi va ularday boʻlishga chaqiradi:
Ey Nihon, bing hayf, ey insoniyat, islomiyat,
Millati xor o‘lmag‘in hech nomusulmon istamas.
Gʻaflat uyqusidan turishni istamagan kimsalarga insonlik ham, musulmonlik ham xayfdir. Zero, biror nomusulmon millat oʻzining xor boʻlishini istamaydi.
Oʻqituvchi sheʼrni tahlil qilish jarayonida ilmsizlik millat qoloqligiga sabab boʻlganmi yoki qoloqlik oqibatida xalq ilmsiz boʻlib qolganmi degan savolga javob topishga chaqirib koʻrishi lozim. Shoir sheʼrida koʻproq oqibat haqida gapirgan. Sabab toʻgʻrisida esa oʻquvchilar jamoa boʻlib oʻylab koʻrishlari maqsadga muvofiq boʻladi. Ular xalqimiz oʻsha vaqtda ilmsiz boʻlgani uchun ogʻir holatga tushib qolganmi yoki ahvoli yomon boʻlgani sabab ilm ololmay qolganmi, degan masala yuzasidan oʻzaro fikrlashganlari maʼqul. Bu hol oʻquvchilarda adabiy-nutqiy kompetentsiya shakllanishiga ham xizmat qiladi.

SAIDA ZUNNUNOVA

Oʻz davrida ancha mashhur boʻlgan esada, Saida Zunnunovaning nomi ham, shaxsiyati ham, hayot yoʻli ham, asarlari ham bugungi oʻqirmanlarga unchalik tanish emas. Shu sababdan, agar oʻqituvchining oʻzi adiba toʻgʻrisida darslikdagidan tashqari maʼlumotlarga ega boʻlsa, besh-olti daqiqa vaqt mobaynida ularni bayon etgani maqsadga muvofiq boʻladi. Negaki, S.Zunnunovaning umr yoʻli eʼtiqodiga sodiq odam har qanday vaziyatda oʻzligini saqlab, vijdoniga xiyonat qilmay yashay olishi mumkinligiga jonli misoldir.

Saida Zunnunova XX asrning 50-yillarida yolg’on koʻtarinkilik, shaldiroqlik, nosamimiylik, naʼravor chaqiriqbozlik avj olgan oʻzbek sheʼriyatiga chinlik, tabiiylik va samimiyatni olib kirgan shoira edi. U voqea-hodisalardan koʻra odam ruhiyatidagi tebranishlarni aks ettirishga intiladigan isteʼdodli shoira edi. Shoira umri davomida yurak amriga quloq solishning, oʻz eʼtiqodiga sodiq qolishning uddasidan chiqa olgan ijodkor sifatida adabiyotimiz tarixida qoldi. Yettinchi sinf darsligida berilgan toʻrtta sheʼr shoiraning asl ijodiy qiyofasini belgilashga ojizlik qiladi, albatta. Ammo uning inson ruhiyatidagi eng yashirin jilvalari nazokat bilan aks ettirilgan sheʼrlari adabiyotimiz ravnaqiga oʻziga xos hissa boʻlib qoʻshilgan. Shulardan biri “Anhor labida juft-juft soyalar” misrasi bilan boshlanadi. Ushbu bitik shoiraning ijodkorlik kredosini, unga xos iroda, rostgoʻylik singari jihatlari koʻrsatishi jihatidan xarakterlidir.
Anhor labida juft-juft soyalar,
Jilmayib oʻtaman koʻz qirin tashlab.
Goh xayol qurmagur olib ketadi,
Bahona topganday yoshlikka boshlab.

Yoʻq-yoʻq, men turmadim oydin tunlarda,

Suvlar yoqasida ishq oʻtida mast.
Men bunday damlarni yoʻlga termulib,
Intizor oʻtkazdim har on, har nafas.

Yoshligim, umrimni, halovatimni

Mardona topshirib vafo qoʻliga,
Oylarni, yillarni minutlab sanab,
Tunu kun qaradim yorning yoʻliga.

Hali begonaydik ajralishganda,

Koʻrishdik juda ham qadrdon, inoq.
Yulib olsa hamki hijron yor vaslin,
Qilib ketgan ekan unga yaqinroq.
Sheʼrdagi “Yoʻq-yoʻq, men turmadim oydin tunlarda, Suvlar yoqasida ishq oʻtida mast. Men bunday damlarni yoʻlga termulib, Intizor oʻtkazdim har on, har nafas” satrlarda hayotiy haqiqat boricha aks ettirilgan. Oʻta mayin ohangda ifodalangan bu misralar zamirida gʻoyat ulkan insoniy dard yotganligi koʻrinib turibdi. S.Zunnunova katta yozuvchi Said Ahmadning turmush oʻrtogʻi boʻlgani, u yaratgan asarlarda Saida opaning ham katta hissasi borligi qayd etish oʻrinli boʻladi. Ayniqsa, 50-yillarda Said Ahmad va Saida Zunnunovaning boshiga gʻoyat ogʻir sinovlar tushgani soʻzlab berilishi kerak.
Darsda taniqli adabiyotshunos Ibrohim Gʻafurov shoiraning “Tanlangan asarlar”lariga yozgan soʻzboshisidagi quyidagi parcha oʻqib berilsa, oʻrinli boʻladi: “Said va Saida... 50-yilda ikki mehribon, ikki oshiq-maʼshuq, sevishganlarning nikoh toʻylari oʻtar-oʻtmas Saidni “millatchi”, “xalq dushmani” deb kurakda turmaydigan tuhmatlar bilan qoralab surgun qilishdi. Saidaning boshiga oʻshanda Saidnikidan kam boʻlmagan ogʻir, mushkul ish tushdi.Uni uyushmaning kotibiyatiga chaqirib, “Xalq dushmani” – Saiddan voz kechishni talab qildilar. Oʻshqirdilar. Doʻq-poʻpisalar yogʻdirdilar. Saida yosh edi. Yosh boʻlsa ham ikki oliy institutni tugatgan, tahsil koʻrgan, toshdan qattiq bardoshli qiz edi. Oʻrtaga olib qistadilar. Voz kechmadi. Shunda maʼlum boʻldi: hech qanday kuch uni voz kechishga majbur qilolmasdi. Yoʻq, u Saida boʻlgani uchun emas. Uning degani, tanlagani, taqdiriga qoʻshgani Said boʻlgani uchun ham u hech qachon voz kechmas edi. Uzoq yillar oʻtgandan soʻng, hatto Saida ham dorulbaqoga koʻchgandan soʻng Said bu haqda yozdi. Yigʻlab-yigʻlab yuragi tubida yotgan armon, alam, muhabbatini qogʻoz sahifalariga toʻkdi. Uning Saida haqidagi xotiralarini Saidning eng goʻzal dostoni, oʻlmas taronasi deyish mumkin”.
Yigirma besh yilga qamalgan Said Ahmadni mardona kutgani shoiraning quyidagi iqrorida bor boʻyicha yuz koʻrsatgan:
Yoshligim, umrimni, halovatimni
Mardona topshirib vafo qoʻliga,
Oylarni, yillarni minutlab sanab,
Tunu kun qaradim yorning yoʻliga.
Ayniqsa, sheʼrning tugallanish qismi oʻziga xos ifoda yoʻsini bilan ajralib turadi. Maantiqan ayriliq, hijron sevishganlarni bir-biridan uzoqlashtiradi. Shoiraning qanoaticha esa buning teskarisi, yaʼni ayriliq garchi, yor vaslini yulib olgan boʻlsada, uni maʼshuqadan uzoqlashtirolmadi, balki sadoqat sinovlari tufayli u yanada yaqinlashib qoldi: “Hali begonaydik ajralishganda, Koʻrishdik juda ham qadrdon, inoq. Yulib olsa hamki hijron yor vaslin, Qilib ketgan ekan unga yaqinroq”. Bu satrlarda sevgi haqiqati, bir-biriga intilgan yuraklar chinligi katta mahorat bilan koʻrsatilgan. Chindan ham endigina turmush qurgan kelin-kuyov hali bir-biriga begonaday edi. Yorning qamalishi, haqsizlik, sadoqat ularni oʻzaro yaqinlashtirib, bitta odamga aylantirib yubordi. Shoiraning shu bitigini ana shunday rakursdan tahlil qilish yaxshi samara berishi mumkin.
Darslikda shoiraning toʻrtta sheʼri berilib, uni oʻtishga dasturda ikki soat vaqt ajratilgan. Birinchi soatda shoira shaxsiyatiga doir darslikdagiga qoʻshimcha maʼlumotlar berilishi didaktik jihatdan maqsadga muvofiq boʻladi.
Ilk mashgʻulotning tarbiyaviy maqsadi sifatida “Oʻquvchilarni shoira shaxsiyatiga xos xususiyatlar hamda “Qizimga” sheʼrida tasvirlangan samimiy tuygʻular asosida ezgu insoniy sezimlarni ilgʻashga oʻrgatish” tarzida belgilash mumkin. Taʼlimiy maqsadni esa “Oʻquvchilarni sheʼr mazmuni va unda aks etgan tuygʻular tizimi bilan tanishtirish” shaklida tayin qilsa boʻladi. Saboqning rivojlantiruvchi maqsadi qilib “Oʻsmirlarda yaqinlarga chinakam muhabbat qoʻyish tuygʻusini qaror topdirish”ni belgilash maqsadga muvofiqdir.
Sheʼr oʻqituvchi tomonidan yo yoddan aytib, yoxud ifodali oʻqib berilgach, butun sinf jamoasi bilan uning tahliliga kirishiladi. Asarning ommaviy (frontal) tahlili oʻsmirlarda badiiy asarni tekshirishga doir kompetentsiyani shakllantirishga xizmat qiladi. “Qizimga” sheʼri toʻrt misradangina iborat. Unda shoiraning hayotdagi yolgʻiz quvonchi – qiziga boʻlgan samimiy tuygʻulari ifoda etilgan:
Jahon mening bagʻrimdami yo men jahon bagʻrida,
Yuz bahorning yellarimi sochlarimni silagan?!
Ming gulshanning gullaridan rohatbaxsh bu qoʻlchalar
Baxtga koʻmib yuragimni yuzlarim erkalagan.
Dastlabki ikki misra onaning cheksiz mehr bilan qizchasini bagʻriga bosganini va qizcha ham onasining boʻynidan mahkam quchib, uning sochlarini jajji qoʻlchalari bilan siypalayotganini oʻquvchi koʻz oldida gavdalantiradi. “Jahon” soʻziga sheʼrda alohida estetik yuk ortilgan. Ona uchun qizi butun bir olam: jahonning quvonchi, shodligi, shirin tashvishlari, cheksiz goʻzalligi va hayot mazmuni – hamma-hammasi shu kichik yaratiqda mujassam boʻlgan. Shuning uchun u qizini quchganda butun jahonni bagʻriga bosganday boʻladi, qizi uni quchoqlab turganini his etib esa, “yo men jahon bagʻrida”mi, deya oʻz masrurligini tajohuli orif yordamida boʻrttirib ifodalaydi. Bu tuygʻu keyingi “Yuz bahorning yellarimi sochlarimni silagan?!” satrida yanada nazokat, nafislik bilan davom ettiriladi. Bahor yellarining kishi sochlarini siypalab oʻtishi naqadar yoqimliligini hamma biladi. Qizchasining qoʻlchalari bilan sochlarini silashi ona uchun bahor yellari ishidan yuz marotaba ortiq lazzat ekanini shoira “yuz bahorning yellari” birikmasi orqali beradi.
Ayni satrlarni ularda yuz bahor yellaridan mayin qoʻlchalarning ming gulshan gullaridan rohatbaxshligi taʼkidlanmoqda tarzida oʻzgacharoq sharhlash ham mumkin. Negaki, farzand qoʻllari sururdan mast ona yuzlarini erkalab uning yuragini baxtga koʻmib yubormoqda. Ming gulshan gullari birgalikda ham uni bu qadar quvontirishga qodir emas. Tahlil sheʼrdagi tuygʻular kabi ehtirosli, hayajonli va samimiy boʻlishi kerak, toki oʻsmirlar onadagi ana shu mehr, muhabbat va sururni qalbdan chuqur his etsinlar.
Oʻqituvchi sheʼrda raqamlar ifodasiga oʻquvchilar diqqatini qaratgani maʼqul. Ular ona ruhiy olamining miqyosini ifodalashi jihatidan muhimdir. Ona bitta, jahondagi yaratiqlar sanoqsiz, bahor yuzta, gulshan mingta. Oʻz holicha bir-biriga aloqasizday tuyuladigan bu sanoqlar ona koʻnglida lahzalar ichida kechayotgan tuygʻular darajasini anglatadi.
Saida Zunnunovaning “Yer uzra qo‘ndi oqshom” satri bilan boshlanadigan nomsiz sheʼrida ham ona mehri, uning farzandga adoqsiz, begʻaraz muhabbati aks etgan. Alla ruhidagi bu sheʼr farzandini uxlashga undayotgan ona tilidan aytilgan. Undagi har bir misrada oʻquvchilarga yaxshi tanish tuygʻular aks etgan:
Yer uzra qoʻndi oqshom,
Oy shuʼlasi bir mayin.
Kel, oppogʻim, kel, erkam,
Men seni allalayin.
She’riy bandda qoʻllangan “oqshom”, “oy”, “oppogʻim” soʻzlarining mazmuniy bogʻliqligi orqali yuzaga chiqayotgan badiiyatni sharhlashga alohida eʼtibor berish lozim. Uchala soʻz ham oqlik, musaffolik ifodasidir. Vaqt – oqshom (oydinlik), oy shuʼlasi atrofni sutdek oq nurga toʻldirgan, ana shu pallada ona “oppogʻi” boʻlgan farzandini uxlatmoqchi. Mehribon ona jigargoʻshasining shu pokliklar ichida orom olishini istaydi.
Dudogʻing guldan xushboʻy,
Yuzlaring undan xushroʻy.
Kel, oppogʻim, bagʻrimga
Jajji boshginangni qoʻy.
Ikkinchi banddagi ona erkalashlari ifodasining musiqiyligi va goʻzalligini yuzaga chiqarayotgan vositalarni aniqlash maqsadga muvofiq. Dastlabki ikki misradagi ost-ust joylashgan soʻzlar sinf taxtasiga ustun shaklida yoziladi: dudogʻing – yuzlaring; guldan – undan; xushboʻy – xushroʻy. Bu juftlik soʻzlar tarkibidagi boʻgʻinlar soni bir xil, ular vazndosh hamda qofiyadosh (birinchi va ikkinchisi och qofiya, uchinchi juftlik toʻq qofiya) ekanligiga eʼtibor qaratiladi.
Keyingi ikki banddagi tabiat va inson uygʻunligini qayd etish bolani uxlashga koʻndirish vositasi boʻlib xizmat qilgan:
Tovuq uxlar qoʻnoqda,
Shamol tingan butoqda.
Oʻt-oʻlanlar jimgina
Orom olar oʻtloqda.

Yulduz charaqlayapti,

Oy ham yaraqlayapti.
Qizcha uxladimi, deb,
Mendan soʻroqlayapti.
Kunduzi qizchaning gʻayrati qoʻzib quvlab yurgan tovuqlar qoʻnoqda mudramoqda, u bilan kun boʻyi chopishgan shamol butoqlarda tin olmoqda, shamol bilan oʻynashgan oʻt-oʻlanlar ham orom ogʻushida. Bularni taʼkidlagan ona qiziga murojaat qiladi: kunduzi ular bilan boʻlganingdek, tunda ham ular kabi uxlashing kerak. Qara, seni shunday qildimi, deb charaqlayotgan yulduzlar, yaraqlayotgan oy mendan soʻrayapti.
Sheʼr (alla) yakuniga yaqin yulduzning charaqlashi, oyning yaraqlayotgani taʼkidlanishi ham bejizga emas. Qizaloq uyqusining xotirjam, osuda boʻlishi, shirin tushlar koʻrishi, tushlari yulduzday charogʻon, oyday yorugʻ boʻlishini istashning ifodasi bu. Sheʼr kompozisiyasi fikr, tuygʻular maromi, oqimiga mos ravishda qurilganligi ham tahlilda eʼtibordan chetda qolmasligi zarur. Oʻqituvchi poetik ifodaning sodda, ravon va ohangdorligiga tarbiyalanuvchilar diqqatini qaratishi lozim.
Sheʼrning tugallanishida ilk to‘rtlikning takrorlanib kelishi she’rning umumiy ohangini kuchaytirishga xizmat qilgan. Oʻquvchilar lirik qahramonning oʻsha davr odatiga koʻra sheʼrxonni qahramonlik koʻrsatishga, mehnat frontida javlon urishga, ommaviy baxtdan sarmastligini bildirishga undash oʻrniga shunchaki oʻz farzandini allalash istagini ifodalashining oʻzi bilan jamiyatga isyon qilayotgani, oʻzbek sheʼriyatiga samimiy ohang olib kirganidan xabardor qilinishi lozim.
Ikkinchi soatda shoiraning “Buvilar duoga qo‘llarin ochib” misrasi bilan boshlanadigan sakkizligi hamda ikki qismdan iborat “Mening vatanim” sheʼrlari oʻrgatiladi. Ular oldingi sheʼrlardan butunlay boshqa xarakterdagi asarlardir. Ularning mavzusi va mazmunidan kelib chiqib, ikkinchi darsga quyidagi didaktik maqsadlar belgilab olinishi mumkin:
a) tarbiyaviy maqsad – oʻquvchilarni vatanparvarlik va milliy qadriyatlarni anglash ruhida tarbiyalash;
b) taʼlimiy maqsad – shoira sheʼrlari bilan tanishtirish va ularni didaktik tahlil qilishga oʻrgatish;
d) rivojlantiruvchi maqsad – oʻquvchilarda odamiylik va vatansevarlik singari ezgu fazilatlarni shakllantirish.
“Buvilar duoga qo‘llarin ochib” sakkizligida shoira bobo va momolar tomonidan koʻp aytiladigan: “Boshi toshdan boʻlsin!”- duosi bahonasida odam va odamiylik belgilari haqidagi qarashlarini ifoda etadi. Shoiraning tasvir mahorati jajjigina sheʼrda hayot haqiqati va mantigʻiga toʻliq rioya etilganida namoyon boʻlgan. Bu hol ilk toʻrtlikda yaqqol koʻrinadi:
Buvilar duoga qo‘llarin ochib,
“Boshi toshdan bo‘lsin”, — der jigarlarin.
Buvalar yelkaga ortib, opichib,
“Boshi toshdan bo‘lsin”, — der jigarlarin.
S. Zunnunovaning sanʼatkorligi shundaki, sheʼrda tilga olinayotgan har bir obrazni uning tabiatidan mantiqan kelib chiqadigan belgi-xususiyat bilan koʻrsatadi. Chunonchi, buvilar qoʻllarini ochib, jigarlarini: “Boshi toshdan bo‘lsin”,- deya duo qilishi hayot haqiqatiga muvofiq keladigan holat. Bobolar yelkasiga opichlab yurgan “jigarlar”ning kimlar ekani ortiqcha izohlarsiz ham tushunarli boʻlishi kerak. Chunki bobolar nevaradan boʻlak yana qanday jigarni yelkasida opichlab yurishi mumkin? Buning ustiga, sheʼrda onalar, otalar emas, buvi, buvalar deyilmoqda. Yillar shamoli bilagidan quvvatini, kuchini uchirib olib ketgan buvilarning qoʻlidan keladigan eng katta ish nevaralarning haqiga duo qilish boʻladi. Bu duo yuzaki qaraganda kuchdan qolgan zaif keksa ayolning ojizona soʻzlari boʻlib koʻrinsa-da, aslida inson uchun u balolardan asraguvchi tumor, ziyonlardan himoya etuvchi qoʻrgʻondir. Bunga bepisandlik bilan qarab boʻlmaydi. Ayni vaqtda sheʼrda “elkaga opichlash” vazifasi buvilar emas, aynan bobolar tomonidan bajarilgani sababi ham oʻquvchilar nazaridan chetda qolmasligi kerak. Kayvoni momolarning nevarasini yelkasiga opichlamasligi, toʻgʻrirogʻi, opichlay olmasligi – hayot haqiqati. Shoiraning tasvir mahorati shu tariqa aytmay turib koʻrsata olishda namoyon boʻladi.
Alpomish avlodi boʻlmish bobolar esa nevaralarni yelkalariga opichlashlari tabiiy. Avlodlarning jismoniy va maʼnaviy kamoloti uchun ular – masʼul. Bu masʼuliyat ularning yelkalariga ortilgan. Asrlar osha davom etib kelayotgan udum – bu. Yelkalarida masʼuliyat bilan tillarida yana oʻsha duo: nevaraning boshi toshdan boʻlsin.
Inson bolalikdan kattalar ezgu duosini olishga intilib yashashi kerak. Alisher Navoiy bolalikda Sharafiddin Ali Yazdiyning, ustozi mavlono Lutfiyning duolarini olganini eslatish bu yerda oʻrinli boʻladi. Sheʼrning maʼnosini yaxshi anglashlari uchun bolalardan ular “Boshi toshdan boʻlsin” duosi maʼnosi qanday tushunishlarini soʻrash kerak. Bir nechta javoblarni tinglab, muhokama qilib, fikrlarni oʻqituvchi umumlashtirishi toʻgʻri boʻladi.
Xuddi shu singari sheʼr oxirida shoiraning: “Boshi toshdan boʻlsin jigarlaringizning, Ammo tosh boʻlmasin koʻksida yurak”,- deya bildirayotgan tilagi maʼnosini muhokama qilish, sharhlash, umumlashtirish va hayotiy misollar bilan izohlab berish maqsadgd muvofiq boʻladi. Oʻqituvchi niyat va olqovning oʻz holicha yaxshi ekani, lekin shoira nazarida bu tilak yetarli emasligi sababi haqida oʻquvchilarni oʻylab koʻrishga undashi kerak. Maʼlumki, boshning toshdan boʻlishini tilash, duo qaratilgan shaxsning omonligini soʻrashdir. Shoira esa bobo va momolar arzandasining shunchaki omon boʻlishini emas, balki taʼsirchan va toza yurakka ega odam boʻlishini istaydi. Oʻqituvchi sheʼr mohiyatini ravshanroq yuzaga chiqarish uchun qoʻshimcha bir qator savollarni oʻrtaga qoʻysa boʻladi: toshyurak insonning belgilari nimalarda koʻrinadi? Ularning jamiyat uchun xavfi nimada? Bu illatning oldini olish mumkinmi?
Darslikda bu sheʼr tahlili toʻlaqonli boʻlishi uchun “Buvi va bobolarimizning shu kabi boshqa duolaridan birini eslang. Sizningcha, xuddi shoiraning mazkur sheʼridagi “ammo”si kabi bu duoning yoniga qanday tilakni qoʻyish mumkin?” savoli ustida fikrlashish muhim ahamiyat kasb etadi. Uni bajarishga bolalar qiynalsalar, muhokamani oʻqituvchi bir-ikki misol bilan oʻzi boshlab bergani maʼqul. Yoki oʻqituvchi keksalarimiz koʻp qoʻllaydigan bir tilakni aytadi, oʻquvchilar uning ikkinchi – “ammo”li tomonini oʻylab topadilar va izohlaydilar. Masalan: