Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

Qoloqlik  sabablari 
gan 
m am ]a katning,  b ir  iqtisodiy  va
m a’naviy-madaniy  m akonda  yashab  kelgan  aholining  uch  xon- 
likka  b o ‘linib  ketishi,  xonliklar  o ‘rtasida  tinimsiz  davom  etgan 
qarama-qarshiliklar,  um shlar  mamlakatni  umumbashariy  taraq- 
qiyot jarayonidan  uzilib,  rivojlanishda  orqada  qolishga  mahkum  
etdi.  H ar  bir  xonlik  ichidagi  hokimiyatni  egallash  uchun  ichki 
kurash,  o ‘zaro  nizo-janjal,  ig‘volam ing  avj  olishi  viloyat  va 
tum anlar,  qolaversa,  butun  mam lakatni  xonavayron  qilardi.
Xonliklaming  asriar  davomida  o ‘zgarmay  kelayotgan  davlat 
idora  usuli  taraqqiyotga  g‘ov  b o ‘lib  qolgan  edi.
1 
Karimov I. A.
  Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.  Т.:  ,,Sharq“,  1998.  9- bet.
151

---

Xonliklar  o‘rtasidagi  o ‘zaro  urushlar,  etnik  nizolar  urug‘- 
qabila jamoalarini bir joydan boshqa joylarga  ko‘chishini  keltirib 
chiqarardi.  Yoki  ular  zo ‘rlik  bilan  yashab  turgan  joylaridan 
ko‘chirilar edi.  Bu jarayon  etnik  guruhbozlikni keltirib  chiqarardi, 
aholini bir butun  xalq b o ‘lib jipslashishiga xalaqit berardi.  Davlat 
darajasida  ham ,  viloyatlar  darajasida  ham   yagona  xalq,  yagona 
V atan  tushunchasining  qadri  anglab  olinm adi.  O dam larni, 
Turkistonni,  xalqni  birlashtirish g‘oyasi  ostida  uyushtira  oladigan 
yo‘lboshchi,  siyosiy  kuch  topilmadi.
X onlar  va  saroy  am aldorlari  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar 
rivojiga  xalaqit  berayotgan  eski  ishlab  chiqarish  usulini  himoya 
qilardi.  Xonliklaming  asosiy  boyligi  b o ‘lgan  yerga  egalik  qilish­
ning,  mulkchilikning  eski  usuli  asrlar  davomida  o ‘zgarmasdan 
kelardi.  Yeming  egasi  xon  edi,  xonga  alohida  xizmat  ko‘rsatgani 
uchun  bir  hovuch  kishilarga  yer  hadya  qilinardi.  Yem i  ijaraga 
olib  ishlovchi  dehqon yeming  egasi  emasdi.  Shu boisdan  dehqon 
yem i  asrab-avaylashga,  uning  unum dorligini  oshirishga  intil- 
masdi,  m anfaatdor  emasdi.  D ehqon  yer  egasi  b o ‘lmagani  sababli 
boshqa joylarga ketaverardi.
Aholi  og‘ir  soliqlardan,  g ‘ayriqonuniy  yig‘im   va  majbu- 
riyatlardan  azob  chekardi.  Turm ush  darajasi  past  b o ‘lib,  aholi 
iste’m ol  uchun  eng  zarur  b o ‘lgan  to r  doiradagi  oddiy  buyum 
va mahsulotlar bilan  qanoatlanishga  majbur  edi.  Ishlab  chiqarish, 
asosan,  iste’molga  yo‘naltirilgan  b o ‘lib,  iqtisodiyotning  o ‘sishi 
uchun  turtki  b o ‘lolmasdi.
D ehqonchilik nochor  ahvolda  edi.  Yerga ishlov berish  o‘sha- 
o ‘sha  —  bir juft  h o ‘kiz,  so‘qa-om och  darajasida  qolib  ketgan  edi. 
Sug‘orish  ishlariga  ahamiyat  pasayib,  sug‘oriladigan  yer  may- 
donlari  qisqarib  borardi.  Xonliklarda  sanoat  ishlari  rivojlantiril- 
madi.  Rangli  metallar,  oltingugurt,  marmar,  toshko‘mir,  neft 
kabi  tabiiy  boyliklarga  m o ‘l  b o ‘lgan  konlar  b o ‘lsa-da,  ulam i 
izlab  topish,  tog‘-kon  ishlarini  yo ‘lga  qo ‘yishga  e’tiborsizlik 
qilindi.  0 ‘lkada  yirik  daryolar  b o ‘lsa-da,  baliqchilikni  sanoat 
darajasiga  ko‘tarish,  kemasozlikni  yo‘lga  qo‘yishga  e’tibor  be- 
rilmadi.
Tovar-pul  munosabatlari  rivojlantirilmadi.  Savdoda  ham on 
mol  ayirboshlash  tarzi  davom  etardi.  Markaziy  Osiyo  jahon
152

---

bozoridan  ajralib  qolgani  ustiga,  o ‘zaro  urushlar  tufayli  xonliklar
o ‘rtasida  yagona  ichki  bozor  ham   tashkil  topm agan  edi.
л  
0 ‘zbek  xonliklarining jahon  taraqqiyo-