Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

Ingliz  ekspeditsiyalari 
_ 
.  . 
.  . . . . . .  
. . . . . . . .  
, r  .
ford boshchiligida uyushtmldi.  M urkford
ekspeditsiyasi  1825-yil fevral  oyida  Buxoroga yetib  keldi.  M anba- 
larda  qayd  etilishicha,  ekspeditsiya  tarkibida  70  kishi  b o ‘lib,  ular 
olib  kelgan  80  sandiq  turli  xil  m ollar  Buxoro  qo‘shbegisiga 
ko‘rsatilgan.  Inglizlar  Buxoro  xonligini  har  tom onlam a  o ‘rga- 
nishga,  mahalliy  hukm dorlar  orasida  inglizlarga  tarafdor  guruhni 
shakllantirishga  muvaffaq  b o ‘lgan  edi.
M urkford  ekspeditsiyasidan  xabar  topgan  Rossiya  hukm ron 
doiralari  tashvishga tushdilar.  Natijada  Rossiya hukum ati  Buxoro 
am iri  H aydarga  inglizlarning  Buxorodagi  x atti-h arak atid an  
noroziligini  bildiradi.  Rossiya  hukm ron  doiralarida  borgan  sari 
Markaziy  Osiyoni  bosib  olish  kayfiyati  kuchayib  bordi.  1826- 
yilda Rossiya hukumati polkovnik  F.  Berg boshchiligida Ustyurtga 
ekspeditsiya  yuborib,  Markaziy 
Osiyoga  boradigan  yo‘llam i 
yanada aniqroq belgilab  oldi.  1831-yilda inglizlar Markaziy  Osiyoga 
ikkinchi marta elchi yubordilar.  Elchilarga ingliz  armiyasi leytenanti 
Aleksandr  Byoms 
boshchilik  qildi.
A.  Byoms  1832-yilda  Buxoroga  kirib  keldi.  U   o ‘zini  arman 
savdogari  deb  tanitdi.  Q o‘lida  hind  va  afg‘on  savdogarlarining 
tavsiyanomalari bo ‘lgan bu  ,,tadbirkor“  Buxoro  xonligi  qo‘shbegisi 
bilan  aloqa  bog‘lay  oldi.  Buyuk  Britaniya  hukum ati  Hindiston 
bilan  Markaziy  Osiyo  o ‘rtasida  savdo  aloqalarining  kengayishiga 
o ‘zining  xonliklardagi  ta ’sirini  qaror  toptirishning  asosiy  yo‘li 
deb  qarar  edi.  Shuning  uchun  ham   Buyuk  Britaniya  hind  sav- 
dogarlariga  x o n lik lar  b ila n   sav d o -so tiq   alo q alarin i  y o ‘lga 
qo‘yishlarida katta yordam ko‘rsatdi.  Xususan,  hind  savdogarlariga 
qarz  ham da  ingliz  mollari  berib  turildi.  Bu  mollar  Markaziy 
Osiyoda  Rossiya  mollari  narxidan  arzonga  sotilar  edi.
Aleksandr  Byoms  mamlakat  hududida  katta  razvedka  m a’lu- 
motlari  ham  to ‘play  oldi.  Bu  elchilik  missiyasi  Markaziy  Osiyoda 
ingliz  savdosining  rivojlanishiga  yordam   berdi.
1839-yili  Buyuk  Britaniya  Afg‘onistonga  qarshi  harbiy  hara- 
katlar  boshlaganida  Rossiya — Buyuk  Britaniya  munosabatlari 
yanada  keskinlashgan.  Agar  Afg‘oniston  bosib  olingudek  b o ‘lsa, 
navbat  Markaziy  Osiyoga  kelishi  mum kin  edi.  1839-yili  H irotda 
o ‘z  q a ro rg o h in i  vujudga  k e ltirg a n   ingliz  razv ed k asinin g  
ayg‘oqchilari  Markaziy  Osiyo  xonliklariga  yuborilib  turildi.  Xu-
147

---

susan,  ingliz  razvedkasi  vakillaridan  kapitanlar  Jeyms  Ebbot, 
Charlz  Stoddart,  Konolli,  Richard  Shekspirlar  Xiva,  Buxoro, 
Qo‘qon  xonliklariga  kelib  harbiy,  siyosiy,  iqtisodiy  masalalarda 
m a’lum otlar  to ‘plab,  o ‘z  rahbarlariga  yetkazishardi.
Inglizlaming  Markaziy  Osiyodagi  harakatlaridan  tashvishga 
tushib  qolgan  Rossiya  1839-yili  Xiva  xonligiga  qarshi  harbiy 
y u ris h n i  b o s h la d i.  Bu  y u ris h g a   O re n b u rg   g u b e r n a to r i 
V. A. Perovskiy  rahbarlik  qilgan  edi.  Biroq  urush  qatnashchila- 
rining  o ‘zini  sovuqqa  oldirishi,  oziq-ovqat,  yem -xashakning 
tugab  borishi  oqibatida  orqaga  qaytadi.  Bu  yurish  muvaffaqiyat- 
sizlikka  uchradi.