Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

Markaziy  Osiyo xonlik­
lari  va  Rossiya  imperi- 
yasi  munosabatlarining 
keskinlashuvi
1847-yilda Rossiya,  xonliklarga olib boradigan yo‘lda ikkita istehkom 
qurdi.  U lam ing  biri  —  Aralsk  shahri  yaqinida  barpo  etilgan 
(Sirdaryo  o ‘zani  yaqinida)  Raim   istehkomi,  ikkinchisi  Yettisuv 
01atog‘idagi  Kopal  istehkomi  edi.  Bu  istehkomlar  Rossiya  olib 
borgan  siyosatda  harbiy  yo‘l  bilan  Markaziy  Osiyoni  ishg‘ol 
etish  tom on  burilish  ro ‘y  berganligining  yaqqol  isbotidir.  Bu  hoi 
Markaziy  Osiyo  xonliklarini  tashvishga  solib  qo‘ydi.  Shuning 
uchun  ham   Xiva  xoni  Orenburgga  o ‘z  vakillarimi  yubordi.  Xon 
o ‘z  maktubida  yaxshi  qo‘shnichilik  o‘m atish  ham da  do ‘stona 
yashash  istagini  bildirgan  h am da  R aim   istehkomi mi  buzib 
tashlashni iltimos  qilgan edi.  Xiva elchilari  1847- yilda Peterburgda 
podsho  qabulida b o lg a n  bolsalar-da,  ko‘zlangan maqsadga  erisha 
olmadilar.
Xiva  xonligining  qurol  kuchi  bilan  istehkomni  yo‘q  qilish 
yolidagi  urimishlari  natija bermadi.  Chunki,  rus  gam izoni  yaxshi 
qurollangan  edi.  Bu  paytda  Q o‘qon  —  Rossiya  munosabatlari 
ham   keskinlashgan  edi.  Q o‘qon  xoni  Xudoyorxon  ham   yangi 
istehkomlar qurilganligidan tashvishga tushib  qolgan edi.  Natijada, 
Xudoyorxon  Rossiyaga elchi yuboradi.  Podsho  nomiga yo‘llangan 
maktubda  Xudoyorxon  Nikolay  I  ga  Q o‘qon  xonligida  jam oat 
tartibi tiklanganligini,  savdo  y o llari yaxshi  qo‘riqlanayotganligini,
Markaziy  Osiyo  xonliklari  va  Rossiya 
munosabatlarining keskinlashuviga pod­
sho  Rossiyasining  Markaziy  Osiyoda 
o ‘z  ta ’sirini  mustahkamlash  yolidagi 
h a ra k atla ri  sabab  b o ‘ldi.  X ususan,
148

---

rus  savdogarlari  uchun  hech  qanday 
xavf-xatar  yo ‘qligini  bildirgan.  Ayni 
paytda,  Raim   istehkomi  qurilganligidan 
norozi  ekanligini  m a’lum   qilgan.
Nikolay  I  o ‘z javob  maktubida  Q o‘- 
qonda tartib  o ‘matilganligidan m am nun 
ekanligini  bildirgan,  biroq,  Raim   isteh­
kom i  buzilm asligini  tasdiqlagan  edi.
Podsho  o ‘z  fikrini  Raim  istehkomining, 
aw alo,  Rossiya  hududida  qurilganligi 
bilan,  ikkinchi dan  esa,  bu  istehkom  u 
qurilgan  hududda  tartib  va  tinchlikni, 
savdo  karvonlari  osoyishtaligini  ta ’m in- 
lashga xizmat  qilayotganligi bilan  „asos- 
lagan“  edi.  Tez  orada  Q o‘qon  qal’asi b o ‘lgan  Oqmasjidni  Rossiya 
bosib  olishni  m o ‘ljallayotgani  m a ’lum   b o ‘lgach,  Rossiya — 
Q o‘qon  munosabatlari  yanada  keskinlashdi.
Y u q o rid a  qayd  e tilg a n lar  e rta m i-k e c h m i  R ossiyaning 
Markaziy  Osiyo  xonliklariga  qarshi bosqinchilik yurishi boshlashi 
m uqarrar  ekanligini  ko‘rsatar  edi.
M arkaziy  Osiyo  xonliklarining  Rossiyaga  qarshi  turishda 
Buyuk  Britaniyaga  suyanishi  mumkinligi  ehtimoli  ham   o ‘zini 
oqlamadi.  Bunga  Rossiya — Buyuk  Britaniya  munosabatlarida 
o ‘zgarish  yuz  berganligi  sabab  b o ‘lgan  edi.  Afg‘onistonga  qarshi 
urushda  m ag‘lubiyatga  uchragan  Buyuk  Britaniya  Rossiya  bilan 
kelishishga  qaror  qiladi.  Bu  kelishuvga  binoan  Rossiya  Markaziy 
Osiyo  bilan  cheklanadi,  H indistonga  chiqish  niyatidan  voz 
kechadi.  Buyuk  Britaniya  esa  Rossiyaning  Markaziy  Osiyoda  olib 
borgan  siyosatiga  qarshilik  qilmaydigan  b o ‘ladi.  Afg‘oniston  esa 
Buyuk Britaniya  va Rossiyaning  Osiyodagi mustamlakalari o ‘rtasida 
ulam i  ajratib  turuvchi  hudud  sifatida  e’tirof  etiladi.
Markaziy  Osiyo  xonliklari  endilikda  yakkalanib  qolib,  ulam i 
faqat  o ‘zaro  ittifoqliklarigina  saqlab  qolishi  mum kin  edi.  Afsuski, 
ularning  o ‘rtasidagi  o ‘zaro  ziddiyat  shu  darajada  kuchli  ediki, 
hatto  tashqi  hujum  xavfi  ham   ulam i  birlashtira  olmadi.  Oqibati 
yom on  b o ‘ldi.  Xonliklar  Rossiya  istilosi  qurboni  b o ‘lishiga  yo‘l 
ochildi.
149

---