|
1 y o sh -u 6 oyiikdan 2 yoshgacha boigan davr
nutq o'sishining
ikkinchi davri hisoblanadi. Bu d a v rd a nutqni tu sh u n ish qobiliyat-
lari ularn in g faol nutqi ta r a q q iy o tid a n a n c h a o ‘zib ketadi. Taqlid
qilishning
0
‘sishi natijasida ikki yoshga qadam q o ‘ygan bolalarning
talaffuz e ta d ig an so'zlari so n i o rtib , 200 — 300 ta g a yetadi;
ularning lug‘atidagi so‘zlar tark ib id a tevarak-atrofdagi kishilarni
anglatadigan s o ‘zlar
{qiz bola,
0
‘g ‘il bola, xola, a m m a , tog'a,
am aki, buvi, buva)>
uyda va u y d a n tashqarida (b o g ‘d a , hovlida,
ko ‘c h a d a ) b o l a d i g a n narsalarn i anglatuvchi s o ‘zlar, b a ’zi bir
h a y v o n l a r va o ‘s im l ik l a r n i , k u n d a k o ‘rib t u r a d i g a n x a t t i -
h a ra k a tl a r i n i a n g la tu v ch i s o ' z l a r m av jud boMib, u l a r lu g ‘at
t o ‘plam ini kengaytirib boradi. S h u n in gd e k, bu yoshdagi bolalar
iboralar (
kosa stol ustida turibdi; su t kosada; u yerd a ; bu yerda)
m a ’nosini to 'g 'ri tushunish qobiliyatiga ega boMadilar va ularni
o ‘z o ‘rnida ishlata olish k o 'n ik m a s l sekin-asta shak llana boradi.
Endi bolalar katta va kichik n arsa larn i bir-biridan farq qiladilar,
ranglarni ajrata oladilar (qizil, k o lk, sariq, z a n g o ri), b u y u m -
larning bo sh q a sifatlarini (to z a , iflos, mazali, shirin va h o k a z o -
larni) bilishga intiladilar. Bola n u tq in in g bu xususiyatlari lug‘ati-
ning boyib borishiga, faollashishiga katta ta'sir etadi. B o lalar ikki
yoshga q a d a m q o ‘yganlarida u la r d a u m u m lash tirish qobiliyati
tarkib to p a boshlaydi. Bu n u tq faoliyatini xarakterlovchi asosiy
xususiyatdir. Masalan, bola 10 oylik va 1 yosh b o ‘lg an d a „ K o s a
q a n i? “ d cgan savolga faqat o 'z in i n g h a r doim o vqa t ycydigan
kosasini ko'rsatadi. Ikki yoshga q a d a m q o ‘yganda csa u m u o m a la
qilish, tevarak-atrofdagi b u y u m la r bilan tanishish ja r a y o n id a bu
savolga javoban turli rangdagi va kattalikdagi kosalarni k o ‘rsatadi.
Kosalarni suratlar ichidan h a m ta n ib oladi.
Ikki yoshli bola b u y u m la r o'rtasidagi bo g‘lanish va m u n o -
sabatlarni h a m tushuna boshlaydi. S h un in g u c h u n k a tta la r bolalar
diqqatini bu yu m lar bilan h a ra k a tla r orasidagi o ‘z a ro a lo q a d o r -
likka jalb qilishi kerak. M a sa la n , q o g ‘ozga rasm c h iz ish u c h u n
qalam kerak, ovqat yeyish u c h u n qoshiq kerak va h ok azo .
Bolaning nutqi m a ’noli b o l i b boradi. Ilgari u n i n g s o ‘zlari
faqat ehtiyojlarini ifodalagan b o ‘lsa, endi n u tq n in g n o m berish
xizmati tobo ra kuchayib boradi. Bu bolaning „Bu n im a ? “ , „ N o m i
n im a ? “ degan savollarida yaq q ol k o ‘zga tashlanadi.
Endi u sekin-astalik bilan im o -is h o ra orqali o ‘z istak h a m d a
talablarini ifoda etadi. Katta yoshdagi kishilar talaffuz qilgan s o ‘z
va ib o ra la rg a taqlid qilib, u l a r n i tak ro rla y d i, a s h u la , s h e ’r,
4 — Q. Shodiyeva
4 9
c rta k la r n i eshitib, und ag i ay rim ohanglarni kuylashga, ayrim
s o kzlarni takrorlashga o datlan ad i. Uning nutqi g ram m atik jihatdan
a n c h a shakllanadi. U b a 'z i b ir olmoshlarni
(m en, sen, biz, menga
kabi) q o 'lla y boshlaydi, ravishlarni
(u yerda, bu yerd a),
sifatlarni
(k a tta , kich kin a, yaxshi, yo m o n , shirin
) o ‘z o ‘rnida ishlatishga
h a ra k a t qiladi. Ular ish-h arakatlarn i bildiruvchi fe'llarni ham
I o ‘g ‘ri q o l l a y boshlaydilar. N u tq id a bosh gap bilan ergash gap-
d a n tuzilgan dastlabki q o 's h m a gaplar ham paydo bo'ladi.
Bola tovushga taqlid q ilish d an odatdagi s o ‘zlarni ishlatishga
o ktad i (soatni „ c h iq - c h iq " deyish o ‘m iga soat deb, kuchukni
„ v o v -v o v “ d em asd an , k u c h u k d e b ishlatadi va hokazo).
Bola o ‘ziga berilgan savollarga tushunib, ja v o b qaytaradi,
k a tta la rg a k o ‘proq savollar beradigan bo'ladi. K attalar bolani
savollarga javob berishga o ‘rgatishlari zarur. Buning u c h u n bolaga
savol berib, s o ‘ngra o ‘zi s h u savolga javob qaytarishi lozim.
Bola hayotining ikkinchi yoshi uning nutqini rivojlantirish-
nin g m u h im davri hisob lan ad i. Shuning u c h u n pcdagogik jara-
y o n n i n g b u tu n tizim ida n u tq n i rivojlantirishga alohida ahaniiyat
bcriladi. Bola nutqini rivojlantirishga ta'sir etishda kundalik tartib
d a q iq a la rid a n , mustaqil o ‘yinlardan, maxsus m ashg'ulotlardan,
n a r s a - b u y u m l a r bilan q ilin a d ig a n h arakatlarni rivojlantirishga
q a ra tilg a n m ash g 'u lo tla rd a n foydalaniladi. K attalar (ham shira-
tarb iyac h i) ikki yoshgacha b o l g a n bolalar nutqini rivojlantirishda
u la r bilan so‘zlashishni t o kg ‘ri tashkil etishi kerak. Bola bilan
s o ‘zlashgand a turli xil u su lla rd a n foydalaniladi. Masalan:
1) buyum ning nom i aytiladi (mana paypoqcha, m ana ship-
pak va hokazo);
2) nim a n id ir qayerdaligini k o krsatishni so'raydi (k o ‘ylakning
c h o ‘ntagi qayerda, k u c h u k c h a n in g quloqlari qan i, mushukning
d u m i qani va boshqalar);
3) buy um larnin g sifatini tushuntiradi (katta ayiq, kichkina
ay iq, shirin choy, issiq suv, sovuq suv);
4) ,,Bu kim ?kk, — d e b savol beradi, bolaga topshiriq beradi
( k o krsat, olib kel, olib b o r, to p , so'ra va hokazo);
5) bolaga faol n u tq n i tala b ctuvchi to p sh iriq lar beriladi:
(„ K o n ii l d a n m ush ukchasin i s o ‘ra‘\ „Sharifa
xolangga, uyqum
kelyapti deb ayt“ va h o k a z o ).
B u n d a y t o p s h i r i q l a r n i b e r g a n d a n s o kng, a l b a t t a u n in g
b a ja rilish in i n a z o ra t qilib tu ris h kerak. B u nin g u c h u n „Sen
a y td in g m i? “ , „S en so’r a d in g m i? “ , „ S e n baja rd in g m i? “ d e g a n
savollardan foydalanish lozim.
S h u n d a y qilib, 2 yoshga q a d a m q o ‘ygan bolalar n u tq in in g
o ‘sishi o ‘ziga xos xususiyatlarga ega b o 'lib , „Bolalar b o g 'c h a s i d a
ta 'lim -ta rb iy a d asturi“ bolalarda tcvarak-atrofdagilar bilan asosiy
aloqa vositasi b o l g a n nutqni o ‘stirishga; bolalarni k a tta la rg a va
boshqa bolalarga turli m u n o sa b a tla r bilan murojaat qilishga u n
dash, savollar bera olishga, o ‘z in in g istaklarini va iltim oslarini,
k o ‘rgan-biIganlarini 2 — 3 gap bilan ifodalashga, a tro fd ag ila rn in g
gapiga diqqat bilan quloq solishga, ularn ing s o ‘z bilan ifo d a la n -
gan talablarini bajarishga, savollarga (Bu kirn?, Bu n im a ? va
hokazo) javob berish qobiliyatini o ‘stirishga alohida o ‘rin ajratgan.
3 - § . Ikki y o s h g a c h a boMgan b o la la r n u tq in i
Do'stlaringiz bilan baham: |
