Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

2 . G u v ra sh d a v r i.
B u d a v rg a 2,5 — 3 o y l i k d a n 5 — 6 
o y lik k a c h a b o ‘lgan p a y t kiradi. Bu o y lard a b o iala rd a sezish 
qobiliyatini yanad a o 'stiris h va idrok eta bilishni tarkib toptirish 
u c h u n za ru r b o 'lgan sharo itlarn i yaratish lozim. Bola bu davrda 
b a ’zi bir buyum larni (shish a va shiqildoq) farq qila boshlaydi, 
o ‘ziga yaqin kishilarni b e g o n a la rd a n ajrata boshlaydi, onasini va 
o ‘ziga yaqin kishilarni k o ‘rgan zahoti taniydi.
Bolada tovushlarni d iq q a t bilan tinglash va bir-biridan farq- 
lash qobiliyati o ‘sa bo sh la y d i, tanish tovush diqqatini darrov 
o ‘ziga jalb qiladi, tin c h la n tira d i va quvontiradi.
Bola 4 oylik b o i g a n i d a shiqildoq tovushiga yoki ko'rinm asdan 
chaqiray o tg a n kishi ov oziga boshini buradi va uni topib oladi.
Bu oyda bola diqqatini musiqaviy tovushlarga jalb etish kerak. 
Q o ‘sh iq lar, m usiqaviy o ‘y in c h o q la rn in g o h a n g d o r jaranglashi 
b o la d a quvnoq kayfiyat q o ‘zg‘aydi, uning diqqatini kattalarning 
m u siq a sadosiga uyg‘u n su ra td a bayroqcha, r o ‘m o lc h a bilan ijro 
etiladigan harakatlarga jalb etadi.
Bola t o ‘rt oylik boMganida qiqirlab kuladi, u o ‘zi bilan har 
kuni m u o m a la d a b o ‘ladigan kishilarga juda h am o'rg anib qoladi. 
S h u n in g u c h u n bolaga te z - te z s o 'z qotib turish kerak. Kattalar 
b o la la r bilan m u o m a la qilish jarayonida bolada tovushga javoban 
to v u sh chiqarish qobiliyatini paydo qilish va o*stirish kerak. Bola
3 — 4 oylik b o ‘lganda u n in g „gug u “ lashiga (g-g, bu-u), 4, 5 
oylik b o ‘lganda esa: „ m a - m a " , „ d a -d a “ , „ b u v -b u v “ , „b ab a“ , 
„ a y a “ , „ y y a “ , „ a - n a “ k abi unli to v u sh la r k o 'p r o q b o l g a n
b o ‘g ‘inlarni takrorlashiga a h a m iy at berish kerak. Bolada „gugu“ 
lash qobiliyatini o'stirishg a harakat qilish uning tili chiqishiga 
y o r d a m beradigan artikulatsiya apparatining o'sishiga va tovushga 
q u lo q sola bilish faoliyatini rivojlantirishga im kon yaratadi.
Agar bola katta kishi to m o n id a n talaffuz etilgan (,,nia-m a- 
m a - m a “ ) b o ‘g ‘i n n i t a k r o r l a s a , unga k u lib b o q i b ( ta s d iq
m a ’nosida), silab q o ‘yish va yana bir m arta quvnoq ohangda 
m as h q n i takrorlash kerak. M a sh g lulotning oxirida ota yoki ona 
( t a r b i y a c h i - h a m s h i r a ) b o l a n i n g h a ra k a tin i y a n a b ir m a rta
tasdiqlaydi. Tasdiqlash v a q tid a s o ‘zlarni t o l i q aytish kerak.
3. Til chiqarish d a vri.
Bola 5 — 6 oylik b o 'lg an d a kattalar, 
b o l a l a r , h a y v o n la r , a tr o f d a g i o ‘y in c h o q la r, b u y u n i la r bilan 
k o ‘pro q qiziqa boshlaydi. Bola bularning ham m asini bir-biridan 
yaxshigina farqlay oladi: n o tan ish odamlarni k o ‘rganida ulardan 
y u z o 'g i r i b olib, h a t t o y i g 'la b yuborishi m u m k i n . K attalar 
42

---

o g 'z id a n chiqayotgan tov u sh g a qu loq soladi, tovush taiaffuzini 
va ba'zi bir s o ‘zlarni farqlaydi, kattalarning ovoz o h a n g ig a ongli 
tarzd a javob bcradi, uni n u t q n in g m azm uni bilan b o g 'lay oladi. 
Endi n u tq bilishning e l e m e n t a r funksiyasini bajara boshlaydi.
M asalan, ota yoki o n a q o ‘g ‘irchoqni ko‘rsatib, uni qan day 
raqsga tushishini quvnoq o h a n g d a aytib ko‘rsatadi. Yoki q o ‘g‘irchoq 
sto! ustidan tushib ketganda, u la r ovozga achinish ohan gin i berib, 
shu vaziyatga mos so'ziarni aytadi. Bu bilan kattalar harakat va 
ovoz ohangiga m a ’no, m a z m u n beradilar, ya’ni ular, q o ‘g ‘irchoq 
yiq ilib tu s h d i, u n in g o y o g ‘i o g 'r iy a p t i, u yigM ayapti, u n g a
m ehribonlik qilish kerak (u ni silab q o ‘yish kerak) kabi gaplar 
bilan bolani ovutadilar.
N u t q n i o ‘stirish, k a tt a la r n u tq in i tu sh u n is h , faol n u tq q a
tayyorlash bu yoshdagi b o la la r tarbiyasining m u h im vazifasidir.
Bola 7 oylik 
b o ‘lganda kattalarn ing unga b e rg a n savoliga 
(„O y in g q a n i? “ „Soat q a n i? “ ) qa ra b yaqinida tu rg a n kishiga yoki 
dev orda, javon ustida tu rgan b u y u m g a bosh burib qaraydi va uni 
k o ‘zi bilan qidirib topadi.
8 — 9 oylik b o l g a n d a n o m i aytilgan b u y u m n i z o ‘r berib 
axtaradi va u buyum q a y e rd a tu rg a n b o i m a s in , uni k o ‘zi bilan 
axtarib topadi. Bola 6 oylikdan 9 oylikkacha ta k ro r-ta k ro r aytilgan 
s o 'z la rn i, „ch apak ka h o - c h a p a k k a “ , „ c h i m o - c h i m o “ , „sarak- 
sarak“ , „assalo m “ „xayr-xayr“ , „ q o l i n g n i b e r “ kabi h arak atlarni 
farq qila boshlaydi va ularni b a jo n -u dil bajaradi, tanish harakat­
larni bildiradigan so‘zlarni ( „ o ‘tir “ , „yot“ kabi) tushunad i.
Tevarak-atrofdagi kishilar n u tqin i tushuna b o shlag ach , bolada 
faol n u tq kurtaklari paydo b o i a d i . T evarak-atrofdagilar ta'siri 
ostida bola kattalar talaffuz qilayotgan tovushlarga taqlid qila 
b o s h la y d i , bu t o v u s h l a r n i q a y t a - q a y t a t a k r o r l a y d i , to v u s h
reaksiyalariga diqqat bilan q u lo q soladi. Shu tariqa b o la d a faol 
nutq ni o 4stirishga sharoit yaratiladi.
5 
— 6 oylikdan 9 — 10 o y lik kacha b o ‘lgan b o la la rd a nutq ni 
rivojiantirishning asosiy vazifasi k attalar n u tq id a u c h ra y d ig a n
tovush birikmalarini tushunishga va unga taqlid qitishga o ‘rgatish- 
d a n iboratdir.
B u n d a y y a k k a m a -y a k k a m a s h q l a r o ‘tk a z i s h d a n ta s h q a r i, 
g u ru h la r 
bilan ham o ‘y i n - m a s h q l a r o ‘tkaziladi.
M a sh g 'u lo tn in g m az m u n i va uni o ‘tkazish uslubiyoti bolalar 
nutqini rivojiantirishning m a q s a d va vazifalariga b o g ‘liq b o i a d i .

---

T e v a ra k -atro fn i idrok qilishga, narsa-buyum larning, o'y in- 
c h o q la r n in g nom larini bilib olishga va uni tushunishga o ‘rgatish 
b o iala rn in g k o ‘mv, eshituv a'zolariga t a ’sir etish orqali amalga 
oshirilad i. Buning u c h u n a lb a tta savoldan foydaianish kerak. 
M asalan : C h iq -c h iq q an i? M iyov-m iyov qani? Vov-vov qani? 
Q u - q u q an i? va hokazo.
M ashg'ulotning borishi h a r xil boMishi mumkin. Ba'zi hoilarda 
k a t t a l a r ( h a m s h i r a - t a r b i y a c h i ) , eng avval b o l a n i n g e s h itu v
a ’zosiga t a ’sir etadi — shiqildoqni shiqillatadi, so'ngra savol beradi: 
„ S a li m a , k u c h u k c h a ( m u s h u k c h a ) q a n i? “ Keyin shiqildo qn i 
shiqillatadi. Ba'zi hoilarda b ola idrokini kuchaytirish m aqsadida 
n a r s a - b u y u m n i ( o ‘y in c h o q n i) b o la oldiga olib keladi. Bola uni 
q o ‘liga oladi, yaxshilab k o ‘radi. S o ‘ngra tarbiyachi bu o ‘yinchoq 
(n a r s a -b u y u m )n i yashiradi yoki avvalgi joyiga olib borib q o ‘yadi 
va b o la d a n : „Salim a, k u c h u k c h a (m u sh u k c h a ) q a n i ? “ — deb 
s o 'ra y d i. Bola aytilgan n arsani z o ‘r berib qidiradi va uni topgach, 
q o i i bilan uni ko‘rsatadi yoki kattalar bola bilan birga qidiradi va 
„ M a n a , k u c huk cha ( m u s h u k c h a ) “ deb aytadi. Bu m ashq bir 
n e c h a m arta takrorlanadi.
H a rak atlarga taqlid qilish va bu harakatlarni tu shunib olishni 
rivojlantirish uchun: „ C h a p a k - c h a p a k “ , „Xayr-xayr", „QoMingni 
b e r “ „ A ssa lo m “ va bosh qa o 'y i n la r oktkaziiadi.
B olalarni bu o 'yin ga o 'r g a tis h d a n avval kattalar so’z bilan 
h a ra k a tn i birga q o ‘shib olib borishlari kerak. Masalan, „C hap ak - 
c h a p a k “ o ‘yinida b o lan in g ikkala q o ‘lini ushlab, uni chapak
c h a ld ira d i, bola ch ap ak c h a la y o tg a n d a „ c h a p a k - c h a p a k “ so‘zini 
a y tib t u r a d i . Bu h a r a k a t s o ‘z y o r d a m i d a b ir n e c h a m a rta
tak ro rla n g a c h , bolaga bu h a ra k a tn i mustaqil bajarish taklif etiladi. 
K a tta la r faqat s o ‘zni tak ro rlayd ilar, xolos.