Q. Mo’ydinov N. Husanov R. Rasulov toshkent moliya instituti maxsus ta’lim vazirligi

TIL VA NUTQ. NUTQ ODOBI.

So’zdurki, nishon berur o’likka jondin,

So’zdurki, berur jong’a xabar jonondin.

Insonni so’z ayladi judo hayvondin.

Bilkim, guhari sharifroq yo’q ondin.

So’zning tarixiy - madaniy, ma’naviy xizmati cheksiz, albatta. Lekin tilning

imkoniyatlari nutq orqali, nutq jarayonida ochiladi. Nutq bo’lmas ekan, tilning

cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolaveradi. Alisher Navoiy «Mahbub ul-

qulub» asarida til va nutq munosabatini shunday izohlaydi; «Til shuncha sharafi bilan

So’z, morfema, fonemalarning kishi xotirasidagi obrazlari ruhiy material

tushmasdan, vazminlik bilan she’riy savolga she’riy javob yozibdi:

Sarvidin tobut yasab, guldin kafan etmoq kerak!

Saroy ahli chopar keltirgan xatni o’qib, so’zning qudratiga qoyil qolishibdi,

dafn marosimiga kirishishibdi.

Til va nutq bir - biriga bog’liq hodisalar ekan, ularni bir-biridan ajratib qarash

asossizdir. Til nutq uchun «ham ashyodir» imkoniyatdir: nutq esa voqelikdir.Ya’ni

nutq til materiali asosida tashkil topadi.Jamoa a’zolari uchun umumiydir. Til ruhiy va

moddiy materialdan iboratdir.

Husayn Boyqaro darhol misraning mazmunini tushunibdi. Hech bir talvasaga

hisoblanadi. Nutq yaratish jarayonida ma’lum tovush tizimda namoyon bo’ladigan

so’z va morfemalar moddiy materialdir. Tilning ruhiy hodisaligi uning ongda

saqlanishi bilan bog’liqdir.. Tilning moddiyligini nutq jarayonida yuzaga keluvchi

mavjud tovushlar belgilaydi.

Biz xotiramizda saqlanadigan qoidalardan tezkorlik bilan foydalanib, biror

fikrni yuzaga chiqarish uchun so’zlar grammatik ma’no tashuvchi morfemalar va

so’z shakllari, asosan, gaplarni hosil qilamiz. Masalan, miyamizda kitobning qaerdan

olinganligini bilish haqidagi fikr tug’ildi, deylik. Uni quyidagi savol ko’rnishida

yuzaga chiqaramiz: Sen kitobni qaerdan olding?

37

sohibqironi uddalaganligiga yana bir hikoyatni misol qilib keltirish mumkin. Hikoyat

Olibmen taxti farmonimg’a oson

Cherik chekmay Xitoydin to Xuroson,-

deydi. Cherik-bu lashkar. Shoir lashkar tortmasdan Xitoydan Xurosongacha bo’lgan

sarhadni zabt etganligi haqida faxrlanib so’zlamoqda. Ma’lumki, Alisher Navoiyning

ta’sir doirasi va darajasi har qanday harbiy sarkardadan ham ustun bo’lgan. Sulton

Xusayn Boyqaroning o’zi ulug’ shoirni maxsus risolasida ta’riflab «So’z sohibqironi»

deb atagan edi.

1. So’zning sehriga, qudratiga, sarkarda bajara olmaydigan vazifani so’z

Alisher Navoiy:

mazmuniga ko’ra Husayn Boyqaro uzoqda shikor bilan mashg’ul ekan. Saroyda

malika og’ir, betob yotgan ekan. Kunlardan bir kuni malika hayotdan ko’z yumibdi.

Ammo podshohga o’lim xabarini etkazishga hech kim jur’at etmabdi. Shunda saroy

ayonlari so’z sarkardasi Navoiyga murojat qilishibdi. «Shohga shum xabarni

etkazgan kishi, shubhasiz, jazoga mahkum bo’ladi. Mushkulni faqat sizning

tadbirkorligingiz, suxandonligingiz oson qilishi mumkin», -- deyishibdi. Shunda

Navoiy bir satr she’r yozib beribdi. Uni chopar orqali Husayn Boyqaroga

etkazishibdi. Podshoh o’qibdi:

Sarvigulning soyasida so’ldi gul, netmoq kerak?

hurmat va ehtirom belgisi hisoblanadi. Ammo keyingi paytlarda biror joyga kirib

undan keyingi yaxshi suhbatga debocha bo’ladi, tinglovch ida yaxshi kayfiyat paydo

qiladi. Salomlashishning ahamiyati haqida hindlarda shunday naql bor: «Bitta salom

bilan beshta narsaga - o’zini engil sezish, shon - shuhrat topish, qut-barakali, ilmli

bo’lish va nihoyat uzoq umr ko’rishga erishiladi».

Ha, salomda gap ko’p. Ammo salomlashish, salom berishning ham o’ziga

yarasha qonun-qoidalari bor. Afsuski, keyingi chorakam bir asr mobaynida

o’zimizning sharqona salomlashish odobimizni ham unutib yuborayozdik.

Avvalo, har bir muslim va muslima salomlashish ham farz, ham qarz ekanligini

yaxshi anglab etmog’i lozim. Chunki «So’z boshi -- salom», deganlaridek,

suhbatdoshlar muloqoti «assalomu alaykum», «vaalaykum assalom» jumlalari bilan

boshlanadi. Bu suhbatdoshlarning tanish yoki notanishligidan qat’i nazar, o’zaro

Nutq odobi salomlashishdan boshlanadi. Salomlashishdagi xushmuomalalik

borayotgan, telefonda suhbat boshlayotgan kishilarning salomlashishni unutib

borayotganligiga tez-tez guvoh bo’lib qolmoqdamiz.1

Xalq tilida salomlashish uchun ham, xayrlashish uchun ham alohida nutqiy

vositalar mavjud. O’qituvchi ularni o’z o’rnida ishlatishda hamma uchun va o’z

shogirdlari uchun o’rnakdir.

1 Qarang: T.Qudratov. O’sha asar, 20-bet.

2 T.Qudratov. O’sha asar, 77-bet.

1 Siddiq Mo’min. So’zlashish san’ati, Farg’ona 1997, 27 – bet.

38

tartibi va gaplardan tashkil topadi.1

va so’roq gap modelidan - qoidasidan foydalandik. Bu gapni aytish jarayonida

ongimizdagi leksemalar alohida affiks morfemalarni olib, so’z shakllariga aylandi va

yuqoridagi tartibni egalladi. Til ruhiy hodisadan moddiy hodisaga aylandi.

Nutq tildagi ifoda vositalaridan foydalangan holda voqelikka aylangan fikrdir.

Nutq nutq a’zolarining harakati sababli paydo bo’ladi. Nutq ikki xil bo’ladi: ichki

nutq va tashqi nutq. Kishilarning og’iz ochmasdan, gapirmasdan fikrlashi, mulohaza

yuritishi,o’ylashi ichki nutqqa misol bo’ladi. O’pkadan chiqqan havoning nutq

a’zolariga ta’siri, shu ta’sir natijasida ularning harakati bilan aniq tovushlar sifatida

yuzaga keladigan nutq tashqi nutqdir.

Nutq harakatdagi tildir. Nutq tilga tegishli birliklarni ma’lum vaqt bo’lagida

bir-biriga qo’shadi, harakatga keltiradi. Nutq so’z shakllari, so’z birikmalari, so’z

Bunda biz sen, kitob, qaer, ol leksemalaridan; -ni, -dan, -ding morfemalaridan

Nutq odobi insonning ma’naviyatini-ma’rifatini belgilovchi asosiy mezondir.

Kishining odobi, eng avvalo, uning nutqida ko’rinadi. Nutq odobi nima? Nutq

odobi deganda, aytilishi zarur bo’lgan xabarlarni, tinglovchini hurmat qilgan holda,

uning ko’ngliga mos holda adabiy normadagi ifodalar bilan etkazish tushuniladi. Har

qanday xunuk xabarni ham tinglovchiga beozor etkazish mumkin. Buning uchun

so’zlovchi tilni, adabiy til normalarini mukammal bilishi lozim. Muloyim, yoqimli,

odobli so’zlash ham o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Unga yoshlikdan ongli mashqlar

qilish, tilning lug’at boyligini egallash, bu borada nutqi ibratli kishilarga taqlid qilish,

ulardan o’rganish orqali erishiladi. O’quvchi uchun eng yaxshi namuna o’qituvchi

nutqidir. Buni o’qituvchi har doim o’zida his etib turishi, o’z nutqida hech vaqt odob-

axloq, nutq madaniyati normalaridan chiqmasligi lozim.2

Til, qanday hodisa?

islohotlar har qachongidan ham dolzarblik kasb etadi.

Respublikamizning «Davlat tili haqida»gi, «Ta’lim to’g’risida»gi qonunlarida,

«Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturi» va boshqa juda ko’plab hujjatlarida

ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaga, til masalalariga alohida ahamiyat beriladi.

Jamiyatimizning har bir a’zosi, har qanday mutaxassis zamon bilan hamqadam

bo’lishi, eng avvalo, o’z ona tilining sadoqatli sohibi bo’lmog’i lozim.

Til jamiyat bilan, uning ma’naviyati, ma’rifati va madaniyati bilan birgalikda

yuksaladi.