|
O’quv qo’llanmada nutq mahorati, nutqning kommunikativ sifatlari, nutq
O’zbek adabiy tili va uning normalarini ilmiy o’rganish ham o’zbek nutq madaniyati
Respublikasi Oliy majlisining 1997 yil 29 avgustidagi IX sessiyasida so’zlagan
nutqida: «O’z fikrini mutlaqo mustaqil, o’z ona tilida ravon, go’zal va lo’nda ifoda
eta olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbar kursisida o’tirganlarni bugun
tushunish ham, oqlash ham qiyin» - deb ta’kidlaydi.1
Nutq madaniyati hozirgi davrda tilshunoslik fanining dolzarb muammolaridan
biridir. Bu muammoni hal etish umummadaniyatimiz taraqqiyotida, shuningdek, oliy
maktablarda, o’rta maxsus o’quv yurtlarida, o’rta maktablarda dars o’tish jarayonini
yaxshilash bilan ham bog’liq. Shuni qayd etish kerakki, bugungi kunda nutq
madaniyati fanining barcha o’quv yurtlarida o’qitilishi quvonarlidir. Chunki notiqlik
san’ati sirlarini o’rganish barcha sohada xizmat qiluvchi har bir mutaxassis uchun,
umuman, har qanday madaniyatli inson uchun hayotiy zarurat deb hisoblanishi kerak.
tilining chinakam sohibi bo’lmog’i lozim. Prezidentimiz I.A.Karimov O’zbekiston
sohasi uchun nihoyatda muhimdir. Adabiy tilning rivojlanish qonuniyatlarini, adabiy
til me’yorlarining umumiy holatini, undagi turg’un va noturg’un hodisalarni
chuqurroq tekshirmay turib, adabiy tilning nutq madaniyati haqida gapirish mumkin
emas.
1 I.A.Karimov Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. -T 1997, 9-bet.
3
echimini kutayotgan muammolarni ijobiy hal qilishga kirishdik.
Deni Didro «Kim kitob o’qitishdan to’xtasa, biling-ki, u fikrlashdan ham
to’xtagan bo’ladi», deb ta’kidlagan.
O’zbek xalqi esa ta’lim - tarbiyaga oid boy merosga ega bo’lib, avlodlarda
insonparvarlik, kamtarlik, mehnatsevarlik, do’stlik, mehr-oqibat, birodarlik, odoblilik
kabi umuminsoniy fazilatlarni tarbiyalab kelgan. Sharq mutafakkirlarining ta’lim -
tarbiyaga oid asarlari ham ana shu merosning tub negizini tashkil etadi. Lekin,
ma’lum bir davrlarda xalqimiz bu durdona asarlardan, undagi odob - axloqqa oid
fikrlardan etarlicha foydalana olmadi.
Mustaqillik tufayli xalqimiz dunyoga yuz tutdi va jahon bizni tanidi. Biz
tariximizga, madaniyatimizga yangicha nazar bilan qaray boshladik hamda o’z
Kirish
Barch a sohalar singari ona tilimiz va u bilan bog’liq muammolar ham asta-sekin
echimini topmoqda. Xususan, nutq madaniyatiga doir masalalarni hal qilishda
tilshunos olimlarimizning mehnatlari, izlanishlari tahsinga loyiqdir.
Nutq madaniyati jamiyat madaniy taraqqiyoti, millat ma’naviy kamolotining
muhim belgisidir. Mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat siyosatining
ustivor yo’nalishi deb e’lon qilingan bugungi kunda nutq madaniyati masalalari har
qachongidan ham dolzarblik kasb etmoqda.
Respublikamizning «Davlat tili» haqidagi qonuni, «Ta’lim to’g’risida»gi
qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqa hujjatlarda ma’naviy-ma’rifiy
tarbiyaga, til masalalariga alohida e’tibor berilgan. Har bir kadr, eng avvalo, o’z ona
xulosalar chiqarish, mazmundor va chiroyli nutq tuzishda leksikologiya, grammatika
kelingan «nutq madaniyati» tushunchasi juda qadimdan olimlar, ziyolilarning
diqqatini tortgan: Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh
Al-Xorazmiy, Mahmud Qoshg’ariy, Mahmud Zamaxshariy, Yusuf Xos Hojib,
Ahmad Yugnakiy, So’fi Olloyor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi ulug’
siymolar nutq odobi masalalariga, umuman nutqqa jiddiy e’tibor berish bilan birga
tilga, lug’atga, grammatikaga va mantiqshunoslikka oid asarlar yozganlar. Buyuk
qomusiy olim Beruniy (973-1048) o’zining «Geodeziya» asarida har bir fanning
paydo bo’lishi va taraqqiy etishi inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan
yuzaga kelishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu
ehtiyojning hosilasidir.
Ulug’ vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy to’g’ri so’zlash, to’g’ri mantiqiy
nazardan qaralsa, «Nutq odobi», «Muomila madaniyati» nomlari bilan yuritilib
va mantiqning naqadar ahamiyati kattaligi haqida shunday deydi: «Qanday qilib
ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so’rash va
qanday javob berish (masalasi)ga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi
jismlarga va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman...».1
Kaykovus tomonidan 1082-1083 yillarda yaratilgan, qadimgi Sharq
pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri hisoblangan «Qobusnoma» da ham nutq
1 R.Qo’ng’urov, E.Begmatov, Yo.Tojiev Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. -T.: 1992. 6-bet.
1 Qarang. T.Qudratov Nutq madaniyati asoslari. -T. 1993. 7-bet.
4
lashkar bo’lishini tasavvur qilsak, bu so’z tasodifiy o’xshatish emasligiga amin
Do'stlaringiz bilan baham: | 
