Q. Mo’ydinov N. Husanov R. Rasulov toshkent moliya instituti maxsus ta’lim vazirligi

Takrorlash uchun savollar.

1. Notiqlar deb kimlarga aytiladi?

2. Notiqlikning qanday ko’rinishlari bor?

3. Voiz deb kimga aytiladi?

4. Notiqlikning voizlikdan qanday farqi bor?

jimjimador so’z va iboralar bilan bezashga harakat qiladilar. Ular nutqlarining

Tayanch tushunchalar

Akademik notiqlik - ilmiy uslubdagi nutq.

Sinegor - sud notiqligi.

Suxandonlik - notiqlik sirlaridan bahramandlik.

1 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 34-bet.

27

Shuningdek, mumtoz merosimizda axloq-odob o’rgatuvchi voizning o’z odobi

kishini jalb qila olgan. Aytishlaricha, uning bunday so’z san’atidagi mahoratini

Alisher Navoiy bilan birga Sulton Husayn Boyqaro ham yuksak baholagan va ular

o’z asarlarini aholi o’rtasida rasmiy ijro etish lozim bo’lgan paytlarda bu ishga

Husayn voizni munosib ko’rganlar. 898 (1492) yil 8 - noyabr kuni buyuk shoir,

Navoiyning ustozi Abdurahmon Jomiyning dafn marosimida Alisher Navoiy o’zining

bag’ishlov she’rini o’qib eshittirishni, shu marosimda va’z aytgan Husayn voizga

topshirganligi buning dalilidir.1

Alisher Navoiy o’zining «Majolis un-nafois» asarida Xo’ja Muayyad

Mehnagiy, Mavlono Riyoziy, Muin voiz kabi yana bir qancha voizlar haqida ham

atroflicha fikr bildiradi.

Husayn Voiz Koshifiyning nutqlari o’zining jozibadorligi bilan har qanday

haqida ko’p fikr yuritiladi. Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al - azzoliyning

«Oxiratnoma» asarida ham shunday. azzoliy voizlarning voizi bo’lib, voizlarga

dastur ul-amal tariqasida pand-nasihat aytadi. U voizning tili – nutqiga, voizning

uslubiga alohida e’tibor qaratadi: «Mabodo, va’z o’qitishdan boshqa ilojing qolmasa,

ikki narsada ehtiyot bo’l: birlamchi-so’zlaring ortiqcha ibora-yu ishoratlar, asli puch

hikoyatlaru ma’nisiz baytlar ila yasangan, ya’niki sertakalluf bo’lmasin! Chunki

Olloh taolo takalluf qiluvchilarga g’azab qiladi, ularni do’st tutmaydi. Haddan

tashqari sertakalluflik voizning batamom xarob, qalban g’aflatda ekanidan dalolat

qiladi». Darhaqiqat, notiqning nutqi asosiy maqsadga qaratilgan, har qanday ortiqcha

so’z va iboralardan xoli bo’lishi kerak. Aksariyat notiqlar nutqlarini sertakalluf,

tutilgan ma’no anglashilmay qolishi mumkin. Demak, nutqni to’g’ri ifodalash uchun

yigitcha, o’quvchimiz - o’quvchimiz so’zlarining ma’nosi ham faqatgina urg’u

yordamida oydinlashadi.

Gap tarkibidagi ayrim olingan so’zga tushadigan urg’u, ya’ni mantiqiy (logik)

urg’uning ham ma’noni farqlashda xizmati katta. Hamma tillarda ham qaysi ma’no

alohida nazarda tutilayotgan bo’lsa, shu ma’noni ifoda etayotgan so’z alohida urg’u

bilan talaffuz qilinad i. Masalan, Anvar xat yozdi gapida kim yozganligi, nima

yozganligi yoki nima ish qilganligi nazarga olinib, bu gapdagi so’zlarning har

uchalasidan biriga urg’u tusha oladi. Bunday o’rinlarda mantiqiy urg’u ma’noni

takidlash uchun kerak.

Lekin shunday holatlar ham borki, bo’g’in urg’usida bo’lgani kabi mantiqiy

urg’uni ham to’g’ri ishlata bilish kerak. Chunki bunda xatoga yo’l qo’yilsa, nazarda

Tilimizda bunday so’zlar anchagina. Masalan, hozir - hozir, yangi-yangi, yigitcha-

ham so’z urg’usining, ham mantiqiy urg’uning to’g’ri ishlatilishiga amal qilishimiz

zarurdir.

Grammatik normaga rioya qilish deganda, gap tuzish qoidalaridan to’g’ri

foydalanish, o’zak va qo’shimchalarni qo’shishda xatoga yo’l qo’ymaslik, kelishik

qo’shimchalarini o’z o’rnida qo’llash, ega va kesimning mosligi, ikkinchi darajali

bo’laklarning ularga bog’lanish qonuniyatlari tushuniladi.

1 V.G.Kostamarov Kultura rechi i stil. – M. 1960, 24-bet.

28

grammatik normalarini egallashni tushunish lozim bo’ladi».1