Q. Mo’ydinov N. Husanov R. Rasulov toshkent moliya instituti maxsus ta’lim vazirligi

notiqligi. Bulardan tashqari, Yunonistonda bo’lganidek, notiqlik san’atini o’qitish

uchun xizmat qiluvchi o’quv - mashq notiqligi ham mavjud edi.

Rimda urushning kuchayib ketganligi harbiy sarkardalar nutqining

rivojlanishiga ham imkon berdi.

1 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar, 18 – bet.

2 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar, 19 – bet.

3 B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 20 – bet.

23

uchun og’ziga mayda toshlarni solib, dengiz qirg’og’ida nutq so’zlardi va to’lqin

chiqishga usta ediki, bu nutq faqat o’sha so’zlovchigagina xos bo’lardi.

Lisiyning notiq sifatidagi ikkinchi xususiyati, hikoyachilik san’atini egallab

olganligidir. U har qanday voqelikni sodda, jonli,qiziqarli shaklda hikoya qilishga

usta edi. Uning notiqlik san’atidagi uchinchi xususiyat uslubidagi aniqlik, soddalik va

tabiiylik edi.1

Qadimgi Yunonistonning buyuk notiqlaridan yana biri Demosfendir. Demosfen

eramizgacha 384 - yilda tug’ilib, 322 - yilda vafot etgan. U dastlab o’zini

himoya qiluvchi sud notig’i sifatida tanilgan. Keyinchalik u logograflik qiladi.

Demosfen notiqlik san’atini o’rganish uchun juda ko’p vaqt sarflaydi. Unda

jismoniy kamchiliklar mavjud edi, ovozi past va diktsiyasi yomon bo’lgan, kifti

asabiy ravishda titrab turgan. Ma’lu motlarga qaraganda Demosfen ovozini o’stirish

xarakterini, ijtimoiy ahvolini juda ham aniq tasvirlab beruvchi nutq matnini ishlab

shovqin - suronini bosib ketishga harakat qilardi. Kiftning titrashidan qutulish uchun

shiftga qilichni shunday ildiradiki, uning o’tkir uchi kiftga yaqin turadi va kifti

titragudek bo’lsa, qilichning uchi tegib og’ritardi. Shu yo’sinda olib borilgan uzluksiz

mashqlar Demosfenga jismon iy kamchiliklarni bartaraf qilishga imkon bergan.2

Tinimsiz mehnat tufayli u mashhur notiq bo’lib etishdi.

Demosfen nutqi uning xarakterini aks ettiruvchi oyna edi. Undagi kuchli

vatanparvarlik tuyg’usi nutqlarida o’z ifodasini topardi.

Demosfendan keyin o’zining notiqlik talanti bilan nom chiqargan Aristotel

eramizdan oldingi 335 yilda notiqlik san’ati nazariyasi - «Ritorika» asarini yaratdi.

Bu asar uch qismdan iborat:

1. Nutq xizmat qilishi lozim bo’lgan tamoyillar tahlili.

va keyingi davr notiqlarining vujudga kelishida muhim rol o’ynaydi.

Tsitseronning notiqlik san’ati nazariyasi va tarixiga oid uchta asari ma’lum:

«Notiqlik haqida», «Notiq» va «Brut» (yoki «Taniqli notiqlar haqida»).2

Rim notiqlik san’atining buyuk nazariyotchilaridan biri Kvintiliandir. Mark

Fabiy Kvintilian notiqlik san’atida yirik notiq va nazariyotchi sifatida shuhrat

qozongan. Uning «Notiq bilimi haqida» nomli asari mavjuddir. Kvintilian Tsitseron

va boshqa Rim notiqlari fikriga qo’shilgan holda, hamma notiq birinchi navbatda

bilimli bo’lishi lozimligini aytadi.1 Shuningdek, u notiq axloqiy olijanob bo’lishi

lozim, busiz hech qachon haqiqiy notiq darajasiga ko’tarila olmaydi, deb biladi.

Kvintilian Rimdagi notiqlik maktabining asoschisi hisoblanadi. Ungacha

notiqlik bilimini berish xususiy maktablarda amalga oshirilgan.

Umuman qadimgi Yunoniston va Rimning notiqlik san’ati tajribalari o’rta asr

o’z tinglovchisini jalb etolmaydi.1

O’rta Osiyo xalqlari, jumladan, o’zbek xalqi ham qadimdan so’zga chechan,

badiiy didli kishilarni qadrlab kelgan. O’sha davrda notiqlik san’ati - voizlik, notiqlar

- voiz, nutq esa va’z deb atalgan.

O’rta Osiyo xalqlari, xususan, IX-XV asrlarda dunyo madaniyati

taraqqiyotining eng oldingi, etakchi saflarida turish darajasiga ko’tarila oldi. O’rta asr

1 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev O’sha asar. 22 – bet.

2 B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 23 – bet.

1 B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 24 – bet.

24

ayrim tomonlarini ishlab chiqibgina qolmay, o’z notiqlik chiqishlari bilan buni

arboblaridan Mark Partius Kato yoki Katondir. Katon notiq sifatida nutq san’ati

nazariyasi va amaliyoti masalalari bilan maxsus shug’ullangan.

Keyinchalik Rimda aka-uka Tiberiy va Kay Grakx, Mark Antoniy, Mark Tulliy

Tsitseron kabi taniqli qator notiqlar etishib chiqadiki, bular ichida eng buyuk va

so’zamoli notiq Tsitseron edi. Tsitseron va Demosfen qadimgi notiqlarning eng

buyuklari edi. Demosfen ko’proq o’zining siyosiy notiqligi bilan shuhrat topgan

bo’lsa, Tsitseron sud notiqligi bilan tanildi. Albatta, Tsitseron nutqlari siyosiy

jihatdan ham kuchli edi. Rimda, umuman, siyosiy tomonni chetlab o’tgan birorta ham

yaxshi notiq bo’lmagan.

Tsitseron timsolida notiqlik san’atining nazariyasi hayot tajribasi va nazariyasi

bilan muvaffaqiyatli ravishda qo’shib olib borildi. U notiqlik san’ati nazariyasining

Rimlik notiqlardan biri eramizdan ilgari III - II asrlarda yashab o’tgan davlat

tajribada isbot etdi. Tsitseron nutqining muvaffaqiyatli chiqishi uchun notiq

quyidagilarga alohida e’tibor berishi lozimligini ko’rsatadi:

1. Notiqning o’ziga ishonchi mustahkam bo’lishi kerak. Buning uchun esa

notiq o’z nutqida olg’a suriladigan fikrga to’la ishonch hosil qilishi lozim.

2. Nutq to’liq isbotli dalillarga ega bo’lishi kerak.

3. Materialni to’plash nutqqa tayyorgarlikning asosidir.

4. Materialni to’g’ri joylashtirish-ekspozitsiyaga alohida e’tibor berish lozim.

Joylashtirish shunday bo’lsinki, u materialni butunlay o’zlashtirib olishga engillik

yaratsin. Buning uchun esa nutqni aniq qismlarga bo’lish lozim.

5. Har qanday sohada ham nutqning muvaffaqiyatini bilish hal etadi. Agar

notiq o’z nutqi qaratilgan sohani yaxshi bilmasa, u qanchalik san’atkor bo’lmasin,

To’rtinchidan, har bir so’z to’g’ri va asosli bo’lmog’i lozimligini uqtiradi.

borganligini ko’rsatadi. «Qobusnoma»ning «Suxandonlik bilan baland martabaga ega

bo’lish haqida» deb nomlangan ettinchi bobida va hunarni egallashga bag’ishlangan

oltinchi bobida notiqlik sirlariga doir bildirilgan mulohazalar nafaqat o’sha davrda,

balki hozirda ham katta ahamiyatga ega.2

Kaykovus hamma hunarlar ichida so’z hunari-notiqlikni a’lo deb biladi. U

notiqlikni egallashning yo’li, birinchidan, «tinimsiz mehnat, o’rganishdir», deydi.

Ikkinchidan, nutqing go’zal bo’lsin, - deydi. «So’zning ikki tomoni bordir: biri

go’zal tomoni, ikkinchisi xunuk tomonidir. Xalq oldida gapiradigan so’zing go’zal

bo’lsin, bu so’zni xalq qabul qilsin».

Uchinchidan, har bir fikrni ifodalashda tinglovchi qalbiga to’g’ri yo’l topa

bilish, shaklga e’tibor berish masalasi.

ajratilganligi bu san’atga bo’lgan, uning san’atkoriga bo’lgan qiziqishning orta

Beshinchidan, har bir nutq ma’lum ilmiy asosga ega bo’lsagina, ta’sirchan

bo’ladi. Ya’ni nutq qaratilgan predmetni yaxshi o’rganib chiqish lozimligini

ta’kidlab: «Bilmagan ilmdan gapirmagil... Bilmag an ilm ma’rifatni bilaman deb,

da’vo qilsang hech narsa hosil bo’lmaydi va behuda zahmat chekasan», - deydi...

2 B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 24 – bet.

3 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev O’sha asar. 25-bet.

1 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 26-bet

2 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 28-bet

25

fikrlashga olib keluvchi va aql yordamida biror xulosa chiqariladigan bo’lsa,

Jomiy, Navoiy, Bobur kabi ulug’ siymolarning nomlari bilan xarakterlanadi.

Bu mutafakkir, shoir, san’atkorlar yashagan davr Sharq tarixida Uyg’onish