davri deb ataldi. Bu davrda madaniyat, san’at, ilm - fan ravnaq topdi. Fan va
madaniyat targ’ibotchilari - voizlar etishib chiqdi. Voizlikni qadrlovchi fikrlar
vujudga keldi.2
O’rta Osiyoninggina emas, balki Yaqin va O’rta Sharqning mashhur
mutafakkiri Abu Nasr Forobiy ham IX-X asrlarda-iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlar
kuchaygan bir davrda yashab ijod etdi. U ilmning turli sohalarini mukammal bilgan
va ular haqida mustaqil fikrlar bayon qilgan buyuk insondir. Nutq va aql tarbiyasiga
oid ilmlar to’g’risida chuqur fikr yuritgan Forobiy mantiq ilmi xususida shunday
deydi: mantiq shunday bir san’atki, kishi notiqlikdan adashib qoladigan bo’lsa, to’g’ri
fani, madaniyati Xorazmiy, Farg’oniy, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Qoshg’ariy,
xatolarning oldini oluvchi narsalarni o’z ichiga oladi. Uning aqlga munosabati
grammatika san’atining tilga munosabati kabidir.3
Forobiy axloqli kishilarning o’n ikki muhim sifatini ko’rsatadi va shundan
beshinchisi sifatida notiqlik haqida gapirib: «so’zlari aniq bo’lsin, fikrini va
aytmoqchi bo’lgan mulohazalarini ravon va ravshan bayon eta olsin», - deydi.
Forobiyning chiroyli, tartibli, ta’sirchan qilib so’zlash masalalari haqidagi ba’zi
mulohazalari ritorika, poetikaga oid asarlarida uchraydi. Forobiyning o’zi esa,
manbalarda zikr etilishicha, shirin so’z, hozir - javob, har qanday qiyin masalani ham
bir zumda hal etib beruvchi faylasuf - notiq bo’lgan.1
Kaykovusning XI asr Sharq pedagogikasi tarixida g’oyat qimmatli asarlar
qatorida turuvchi «Qobusnoma»sida ham notiqlik sharhlari uchun alohida bob
Alisher Navoiyning muxlisi, shogirdi va do’sti bo’lgan Husayn Voiz Koshifiy
Navoiy nazdida, «Va’zxon shunday bo’lishi kerakki, uning majlisiga bo’sh
kirgan odam to’lib chiqsin, to’la kirgan odam esa engil tortib, xoli qaytsin. Voiz olim
va halol ish ko’ruvchi bo’lsa, uning nasihatidan chetga chiqqanlar gunohkor bo’ladi.
Agar u boshqalarga buyursa-yu, o’zi qilmasa, uning so’zlari hech kimga ta’sir
etmaydi va foyda keltirmaydi. Voiz bilimdon, halol ish ko’ruvchi, sidqu sadoqat bilan
faoliyat ko’rsatuvchi shaxs bo’lishi bilan birga, xalqning ruhiyatini yaxshi biladigan,
xalqning dardi bilan yashaydigan bo’lishi kerak. Ana shundagina uning va’ziga
yurak-bag’ri g’am-alamga, dardu tashvishlarga to’lib kirgan kishi dardlaridan forig’
bo’lib, ko’ngli bo’shab, engil tortib chiqadi. Qalbida ma’naviy ruhiy bo’shliq bo’lgan
odam esa bunday voizning suhbatidan olam - olam ma’naviy zavq olib, ko’ngli,
shuuri fikriy nurga to’lib chiqadi.
notiq bo’lishi kerak ekan.
Sharqning mashhur allomalaridan biri bo’lgan. U axloq, tarix, tasavvuf, nujum
(astranomiya) riyoziyot, fiqh sohalariga doir qirqdan ortiq asar yaratgan. Uning
«Futuvvatnomai sultoniy», «Axloqi Muhsiniy», «Javohir ut - tafsir», kabi o’nlab
asarlari besh yuz yildan beri sharqona odob, va axloq dasturi sifatida yurtma-yurt,
qo’lma - qo’l o’qib kelinmoqda.
3 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 29-bet
1 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 31-bet.
26
Har biriga o’zga bir mantiqdurur.
ko’ngillarga sevimli bo’lishni istasang, xaloyiqning maqsadini so’zla», - deydi.3
Umuman musulmon sharqi madaniyatining salmoqli zarvaraqlarini tashkil
etuvchi notiqlik san’ati tarixiga oid talaygina manbalar bor bo’lsa-da, ulardan hech
biri Alisher Navoiy qoldirgan meros kabi qimmatli va boy emas.
Alisher Navoiy o’z davrining buyuk mutafakkiri, so’z ustasi bo’lish bilan birga
kishilarga yaxshi so’z bilan ta’sir eta bilish san’atini juda ham qadrlovchi,
ulug’lovchi, bunday san’at ustalariga e’tibor qilib, ehtirom ko’rsatuvchi bir shaxs edi.
Navoiy omma o’rtasida yaxshi nutqning ta’siri va tarbiyasini ham chuqur his etadi.
Notiqlikdagi yaxshi va yomon tomonlarni ko’ra bilish va ularni farqlay olishga
chaqiradi:
To’tiyu shorik agar notiqdurur,
Nutqni egallashdan maqsad xalq diliga yo’l topa bilishdir, deb biladi muallif va «agar
Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub» nomli falsafiy asarining 24-faslini
«Nasihat ahli va voizlar zikrida» deb ataydi va bunda voizlik san’atiga, va’zga,
voizga o’z munosabatini bildiradi.1
Navoiy voiz qanday kishi bo’lishi kerakligi haqida shunday fikr yuritadi: «Voiz
Haq so’zni targ’ib qilishi, Payg’ambar so’zidan chetga chiqmasligi kerak, eng avval
uning o’zi Haq va payg’ambar yo’liga kirishi, so’ngra esa nasihat bilan elni ham shu
yo’lga solishi lozim. O’zi yurmagan yo’lga elni boshlamoq - musofirni yo’ldan
adashtirib biyobonga tashlamoq va sahroda uni yo’qotmoqdir. O’zi mastning elni
hushyorlikka chaqirishi - uyquchi kishining odamlarni bedorlikka da’vat etganiga
o’xshash bir narsadir». Demak, voiz, avvalo, o’zi shariat va tariqat yo’liga kirgan
chiroyli bo’lishini istaydilar va uning tashqi chiroyiga zo’r beradilar. Aslida esa
nutqqa chinakam zeb beradigan narsa fikrdir. Voizni eshitimli qiluvchi omillardan
biri hayotiy va ibratli hikoyatlar va baytu g’azallar bilan omixta gapirishdir. Albatta,
me’yorni unutmaslik lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |