Punktuatsiya

11. О‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar.
 
О‘rin ergash gaplar bosh gapdagi harakatning 
yuzaga kelish, boshlanish yoki yo‘nalish o‘rnini ko‘rsatadi. Masalan: 
Katta kema qayoqqa yursa, 
kichik kema ham shu yoqqa yuradi.
(Maqol.)
Ushbu qo‘shma gap «Katta kema qayoqqa yursa» ergash gapi va «Kichik kema ham shu 
yoqqa yuradi» bosh gapining 
-sa
shart mayli affiksi yordamida o‘zaro bog‘lanishidan tarkib 
topgan. Ergash gap bosh gapdagi harakatning yo‘nalish o‘rnini anglatib kelgan. 
О‘rin ergash gaplar bosh gapdagi o‘rin holining mazmuniga aniqlik kiritadi, uni semantik 
jihatdan izohlaydi. Shu sababli gapning bu turi ayrim manbalarda «Umumlashtiruvchi-izoh 
ergash gapli qo‘shma gaplar»ga birlashtiriladi.
56
О‘rin ergash gaplar bosh gapga shart mayli, buyruq mayli shaklidagi 
fe’l + ekan
to‘liqsiz 
fe’lidan iborat biriktiruvchi vositalar orqali bog‘lanadi. Masalan: 
-sa
:
Ko‘z qayerda bo‘lsa, mehr ham o‘sha yerda bo‘ladi.
(Maqol.)
-masin:
Qayoqqa bosh urmasin, u yerda nohaqlik mavjud edi
. (So‘zl.) 
-mang:
Qayerga bormang, bir zumda o‘sha yerda paydo bo‘laman.
(«Yoshlik».) 
О‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarda o‘zaro qarshilantirilgan olmosh va o‘rin ravishlaridan 
tashkil topgan 
qayerda -shu yerda //o‘sha yerda //shunda, qayerga -shu yerga // shu yoqqa, 
qayga- o‘sha yerga //o‘sha yoqqa 
havola bo‘laklari qo‘llanadi. О‘zaro nisbatlanuvchi bu havola 
bo‘laklardan 
qayerda, qayerga, qayga, qayerdan 
kabilar o‘rin ergash gap tarkibida, 
shu yerda, 
o‘sha yerda , shunda, shu yerga, shu yoqqa, o‘sha yerga, o‘sha yoqqa 
havola bo‘laklari esa bosh 
gap tarkibida qo‘llanadi.
Mazkur havola bo‘laklarning ishtirokiga ko‘ra o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar, asosan, 
ikki havola bo‘lakli bo‘ladi. Ya’ni, bosh gap tarkibida ham, ergash gapda ham olmoshlar, o‘rin 
ravishlari bilan ifodalangan havola bo‘laklar ishtirok etadi. Masalan: 
Oqsoqol qayerda bo‘lsa, 
o‘sha joyda ish bir tartibda borardi.
(О‘.H.) 
Bu gapda 
qayerda -o‘sha joyda 
havola bo‘laklari o‘zaro nisbatlangan. Bu havola bo‘laklar 
gapda aks etgan denotativ voqeaning yuzaga kelish o‘rnini alohida ta’kidlash uchun qo‘llanadi. 
Agar bunday ta’kidga zarurat bo‘lmasa, havola bo‘laklar gapdan tushirib qoldiriladi va qo‘shma 
gap sodda gapga aylantiriladi. Qiyoslang: 
Oqsoqol bo‘lgan joyda ish bir tartibda borardi. 
Bunday tuzilishdagi gaplarda bosh gapdagi havola bo‘lak tushirib qoldirilganda ham gap bir 
havola bo‘lakli gapga aylanmaydi. Chunki bunday holatda moddiy jihatdan shakllanmagan havola 
bo‘lak ma’nosi mantiqan anglashilib turadi. Qiyoslang: 
Qayerdaki bu mutanosiblik buzilsa, (u 
yerda ) fojia kelib chiqadi. 
(S.S.)
57
О‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarda shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik deyarli yuzaga 
kelmaydi. Shu sababli gapning semantik va sintaktik tuzilishida ziddiyat ko‘zga tashlanmaydi.