Punktuatsiya

-
r (-ar), -r (-ar) + ekan
:
Chaqmoqday otlarda sersavlat beklar ucharkan, uning ko‘zlarida 
havas, hasad yonib ketardi.
(O.)
-
r (-ar) + - mas
:
Kun botar -botmas, biz yo‘lga chiqdik
. (So‘zl.)
-mas + -dan
:
Vaqt tugamasdan, hozirlik ko‘ring
. (So‘zl.)
-mas +-dan + oldin // avval // burun
:
Kun botmasdan burun, mehmon ketdi
. (So‘zl.)
11. Fe’lning ravishdosh shakli orqali ergash gap bosh gapga bog‘lanadi:
 -b // -ib:
Kech kirib, havoning tafti qaytdi
. (S.Ahm.) 
-gach
:
Ular biroz jim o‘tirgach, Akbarxo‘ja gap ochdi
. (P.T.) 
-guncha:
 Er to‘ymaguncha, el to‘ymas
. (Maqol.) 
-may:
Hech qancha vaqt o‘tmay, xonaga Salim yugurib kirdi
. («Yoshlik».) 
-may + turib
:
Yo‘lchi gapini tamomlamay turib, uydan Unsin chiqib qoldi
. (O.)
111. Fe’lning harakat nomi shakli 
-sh (-ish) bilan
ko‘makchisi bilan birga kelib, ergash gapni 
bosh gapga bog‘laydi: 
Qishloqqa salqin tushishi bilan, kolxoz saroyining katta sahnidagi chiroqlar 
yondi. 
(I. R.) 
1Y. Shart mayli 
-sa
qo‘shimchasi yordamida payt ergash gap bosh gapga bog‘lanadi. 
Masalan: 
Yuzingni bir ko‘ray desam, qo‘lingni pardalar qilding.
(Z.)
Y. Qo‘shma gap qismlari 
demoq
fe’l shakli orqali bog‘lanadi:
desa
:
Qaytaman desam, hech ruxsat berishmadi
. (So‘zl.)
deguncha
:
U keldi deguncha, hammamiz yugurib chiqamiz
. (So‘zl.)
Y1. Payt ergash gap bosh gapga - 
ki 
bog‘lovchisi yordamida birikadi
. 
Masalan: 
Shu 
dargohga kelibmanki, janjaldan boshim chiqmaydi
. (A.Qod.) 
Y11. Payt ergash gap bosh gapga 
mi 
yuklama-bog‘lovchisi orqali bog‘lanadi: 
Paxta 
ochildimi, terim boshlanadi.
Payt ergash gapli qo‘shma gaplarda payt munosabatining ifodalanishida turli holatlar 
kuzatiladi. G‘. Abdurahmonov payt munosabatining ifodalanishi bilan bog‘liq holatlarni 
quyidagicha farqlaydi:
1. Bosh va ergash gapdagi voqelik bir vaqtda ruy beradi. Masalan: 
Men-Farhod, ajdar-la 
olishgan damda, Qomating xanjardir, mash’aldir ko‘zing. 
(G‘.G‘.) 
2. Bosh gapdagi harakat, xususiyat ergash gapdagi harakat, xususiyatdan so‘ng yuzaga 
keladi. Masalan: 
Mashq tugagach, gur o‘tirdi hamma birdan
. (G‘.G‘.)
54
О‘zbek tilida ergash gapdagi voqeaning bosh gapdagi voqeadan oldin sodir bo‘lishi ham 
keng tarqalgan. Masalan: 
Men gapdan to‘xtashim bilanoq, u yarim soatdan keyin kelishini aytdi. 
Ushbu gapda ergash gapdagi voqea tugashi bilan bosh gapdagi voqeaning boshlanishi 
ifodalangan. 
Oq
yuklamasining ta’sirida gap mazmunida sub’yektiv murakkablashuv yuzaga 
kelgan. Bunday gaplarda ta’kid 
ham
yuklamasi vositasida ham ifodalanishi mumkin. Masalan: 
Endi gap boshlagan ham ediki, eshik taqillab qoldi.
(So‘zl.)
Ergash gapli qo‘shma gaplarda hamisha ikki denotativ voqea ifodalanadi. Shunga ko‘ra 
gapda mazmuniy- sintaktik muvofiqlik saqlanadi. Bosh gap asosiy denotativ voqeani ifodalasa, 
ergash bosh gapning payt bildiruvchi uzvi sifatida qo‘llanadi. Bunga ko‘ra gapda mazmuniy-
funksional muvofiqlik buzilmaydi. Ammo ayrim hollarda ergash gaplardagi voqea o‘zining 
denotativligini yo‘qotadi va kirish qurilmalarga aylanadi yoki ularga yaqinlashadi. Masalan
, «О‘z 
tili bilan aytganda, adirga «uzoqdan rahbarlik» qilardi»
(S.Ahm.) gapi tarkibiy qismi 
«О‘z tili 
bilan aytganda
» kirish tizimga aylanib, ergash gaplik xususiyatini yo‘qotishi natijasida qo‘shma 
gap sodda gapga aylanadi. 
Payt ergash gapli qo‘shma gaplarning asosiy qismi havola bo‘laksiz bo‘ladi Ergash gap payt 
holi sifatida to‘g‘ridan -to‘g‘ri bosh gap tarkibiga kiradi, natijada havola bo‘lakka zaruriyat 
bo‘lmaydi. N.Mahmudovning qayd etishicha, keng tarqalmagan bo‘lsa-da, nutqda ikki havola 
bo‘lakli payt ergash gapli qo‘shma gaplar ham uchraydi. Bunday gaplarda 
qachon-
54
Abdurahmonov G‘.О‘zbek tili grammatikasi. –Toshkent: О‘qituvchi, 1996. –B. 197 – 199. 

---

58 
shunda//o‘shanda//o‘sha paytda
tarzida qarshilantirilgan havola bo‘laklar mavjud bo‘ladi. 
Masalan: 
Sen qachon o‘ninchi sinfni bitirsang, o‘shanda soat olib beraman.
55