Punktuatsiya

 
MAVZU: Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning turlari 
 
REJA: 
 
1. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tadqiqi masalasi. 
2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning sintaktik tuzilishi.
3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning mazmuniy tasnifi.
4. Xulosa. 
О‘zbek tilshunosligida bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni farqlash, bu turdagi gaplarning 
semantik-sintaktik tuzilishi, qismlarini bog‘lovchi vositalar, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning 
turlari kabi masalalarni hal etishda turli munosabat ko‘zga tashlanadi.
G‘.Abdurahmonovning qo‘shma gap sintaksisiga bag‘ishlangan qator ishlarida bog‘lovchisiz 
qo‘shma gaplar o‘z mavqeiga ega bo‘lgan alohida gap turi sifatida ko‘rsatiladi. 
64
M.Asqarovaning 
«Hozirgi zamon o‘zbek tilida qo‘shma gaplar» (1960) nomli kitobida
65
hamda A.G‘ulomov bilan 
hamkorlikda yozilgan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» (1965) darsligida ham bog‘lovchisiz qo‘shma 
gaplar alohida tur sifatida farqlanadi,
66
ammo olimaning 1987- yilda nashrdan chiqqan shu 
nomdagi darsligida bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar alohida tur sifatida ajratilmaydi.
67
Ushbu qayta 
ishlangan va to‘ldirilgan darslikda qo‘shma gaplar qismlarining bog‘lanish munosabatiga ko‘ra 
ikki turga: bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplarga ajratiladi. Bu holat an’anaviy sintaktik 
ta’limotda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni gap turi sifatida farqlash maqomida turlicha yondashuv 
mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. 
О‘zbek tilshunosligida 90-yillarning boshiga kelib o‘z yo‘nalishiga ega bo‘lgan mazmuniy 
sintaksisda ham bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar xususida fikr yuritilmaydi.
68
О‘zbek tilida qo‘shma gaplarni farqlashdagi bunday har xillikka formal-vazifaviy tadqiq 
yo‘nalishi barham berdi. Bu yo‘nalish asosida yuzaga kelgan R.Sayfullayevaning «Hozirgi o‘zbek 
adabiy tilida qo‘shma gaplarning shakl-vazifaviy (formal-funksional) talqini»
69
nomli tadqiqot 
ishida qo‘shma gaplar qismlari orasidagi bog‘lovchi vositalar asosida emas, balki: a) 
/WPm/larning egasi /S/ bor yoki yo‘qligiga, bo‘lishi mumkin yoki mumkin emasligiga, bir xil yoki 
boshqa xil ekanligiga; b) /WPm/lar tarkibida /W/ ning bir xil yoki boshqa-boshqa bo‘lishi, bir xil 
so‘z turkumi bilan yoki boshqa-boshqa so‘z turkumlari bilan, bir so‘z yoki bir nechta so‘z bilan 
ifodalanganligiga ko‘ra; v) /WPm/lar tarkibida /Pm/larning bir xil yoki qisman bir xil yoki har xil 
64
G‘.Abdurahmonov. Qo‘shma gap sintaksisi asoslari. - Toshkent: О‘zFA, 1958. -B. 235- 311; Shu muallif. 
О‘zbek tili grammatikasi. - Toshkent: О‘qituvchi. 1996. - B. 132-163. 
65
Qarang. M.Asqarova. Hozirgi zamon o‘zbek tilida Qo‘shma gaplar. - Toshkent: О‘zFA. 1960. - B. 101- 112. 
66
A.G‘ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent: О‘qituvchi. 1965.
67
A.G‘ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent: О‘qituvchi. 1987. - B. 161. 
68
Qarang. A.Nurmonov va boshqalar. О‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. - Toshkent: Fan, 1992.
69
Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘shma gaplarning shakl - vazifaviy (formal – funksional) 
talqini // Dokt.. dis..avtoref. - Toshkent. 1993. - B. 48.

---

63 
ekanligiga ko‘ra tasniflandi.
70
Anglashiladiki, qo‘shma gaplarning bunday tasnifida asosiy e’tibor 
kesimga qaratilgan bo‘lib, kesimlarning bog‘lanish usuli, bog‘lovchi vositalari gap turlarini 
farqlash uchun asos qilib olingan emas.
Quyida o‘quv dasturiga amal qilgan holda an’anaviy sintaktik nazariyalarda berilgan 
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar haqidagi mavjud ilmiy xulosalarni umumlashtiramiz.
An’anaviy sintaktik nazariyalarda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar turlicha ta’riflandi.
G‘.Abdurahmonov bu turdagi qo‘shma gaplarga quyidagicha ta’rif beradi: «Sodda gaplarning 
bog‘lovchi yoki bog‘lovchi vositalar yordamisiz, mazmunan birikishidan tashkil tuzilgan qo‘shma 
gaplar bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar deb ataladi». 
71
Ta’rifdan anglashiladiki, bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari hech qanday grammatik 
vositasiz bog‘lanadi. Biroq olim fikrini davom ettirib, bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlarining 
ohang yordamida bog‘lanishini qayd etadi.
72
G‘.Abdurahmonovning 1996- yilda nashrda chiqqan «О‘zbek tili grammatikasi» deb 
nomlangan darsligida ham bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarning o‘zaro 
tobe yoki teng bog‘lovchisiz birikishi ko‘rsatilsa-da, bunday qo‘shma gaplarning tuzilishidagi 
asosiy vositalardan biri ohang deb ko‘rsatiladi.
73
M.Asqarova ham «qo‘shma gap komponentlari bog‘lovchi yoki bog‘lovchi vazifasidagi 
grammatik vositalar va nisbiy so‘zlarsiz ritmik- intonatsiya orqali bir-biriga birikib, sintaktik 
butunlikni – bog‘lovchisiz qo‘shma gapni tashkil etishi»ni bayon qiladi.
74
Anglashiladiki, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tarkibiy qismlarining ohang yordamida 
birikuvidan tashkil topgan alohida tur hisoblanadi.
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar sintaktik tuzilishi, qismlari orasida shakllangan mazmuniy 
munosabat va aloqa turiga ko‘ra bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplardan farqlanadi. 
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tarkibiy qismlarining sintaktik tuzilishi jihatdan ham ajralib turadi. 
Uning tarkibiy qismlari ko‘pincha darak gap shaklida, ba’zan biri yoki har ikki qismi so‘roq gap 
shaklida tuziladi. Masalan: 
Yoz keldi-balo keldi. 
(Maqol
.) Chekinsinmi-yo‘q, g‘ururi yo‘l 
qo‘ymadi. 
(O.)

Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari nafaqat ikki tarkibli sodda gaplardan, balki qismlaridan 
biri yoki har ikkisi bir tarkibli sodda gaplardan, to‘liqsiz gaplardan tashkil topishi mumkin. 
Masalan: 
1. 
Eshakni yaydoq minib bo‘lmaydi- yiqitadi kishini. 
(A.Q.) Ushbu bog‘lovchisiz qo‘shma 
gapning birinchi qismi shaxssiz gapdan tashkil topgan. 
2. 
Yaxshi otga bir qamchi, yomon otga bir qamchi. 
(Maqol.
)
Ushbu bog‘lovchisiz qo‘shma 
gap qismlari to‘liqsiz gaplardan tashkil topgan.
Mavjud ilmiy manbalarda bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro 
mazmun munosabati ham tahlil etiladi. G‘.Abdurahmonovning ko‘rsatishicha, bu turdagi qo‘shma 
gaplarda quyidagi mazmuniy munosabatlar aks etadi: 
1. Ma’lum harakat, holat yoki xususiyat bir paytda yoki ketma-ket ro‘y beradi. Masalan: 
Orzigul darvozadan ichkari kirdi, darvoza o‘z-o‘zidan bekildi. (I.) 
2. Ma’lum harakat, holat yoki xususiyat bir-biriga zid qo‘yiladi yoki qiyoslanadi. Masalan: 
It 
huradi- karvon o‘tadi. 
(Maqol.)
 
3. Qo‘shma gapni tashkil etgan gaplarning biri ikkinchisini izohlaydi. Masalan: 
Qo‘shning 
tinch-sen tinch. 
(Maqol.)
75
G‘.Abdurahmonov bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni ularda aks etgan mazmuniy munosabatlar 
asosida ham o‘rganadi. Olim bu jihatdan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni uch turga ajratadi. Bular 
quyidagilar: 1. Payt munosabatini ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 2. Qiyoslash 
70
Ko‘rsatilgan asar. 25 – b. 
71
G‘. Abdurahmonov va boshqalar. О‘zbek tili darsligi. - Toshkent: О‘qituvchi. 1993. - B. 102.
72
Shu joyda. 102 – b. 
73
G‘.Abdurahmonov. О‘zbek tili grammatikasi. - Toshkent: О‘qituvchi. 1996. - B. 132- 133. 
74
Qarang. M.Asqarova. Hozirgi zamon o‘zbek tilida qo‘shma gaplar. - Toshkent: О‘zFA. 1960. - B. 102. 
75
Ko‘rsatilgan darslik. 102 – bet. 

---

64 
munosabatini ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 3. Izohlash munosabatini ifodalagan 
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
76