Punktuatsiya

3. To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar
. 
To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi 
ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalangan to‘ldiruvchini yoki qo‘llanmagan to‘ldiruvchining mazmunini 
aniqlab, izohlab, to‘ldirib keladi. To‘ldiruvchi ergash gaplar nutqda harakat obyektining ma’nosini 
kengaytirish yoki uning mazmunini to‘liqroq ochib berish uchun ishlatiladi.
Bosh gapning ergash gap aniqlab, izohlab kelgan to‘ldiruvchisi tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, 
chiqish kelishigidagi ko‘rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi. Ba’zan bunday olmoshlar gapdan 
tushirib qoldiriladi. Masalan: 
Nimani eksang, shuni o‘rasan.
(Maqol.) 
To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gapda qo‘llangan to‘ldiruvchi vaziyatidagi 
havola bo‘lak ko‘makchili qurilma bilan ham ifodalanishi mumkin: Bu yigit boshqalardan 
shu 
bilan
farqlanadiki, u juda xushmuomala va kamtarin. 
To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapga 
-ki, -sa, deb, -mi, -ku 
kabi til vositalari yordamida 
bog‘lanadi. Masalan:
-ki: 
Shuni unutmaginki, mehnat qilgan murodiga etadi
. 
-mi: 
Ishonasizmi, men usiz bir kun ham yasholmayman.
-ku:
Bilasan-ku, mardning so‘zi bir bo‘lur.
-chi: 
Borib bil-chi, ular kimlar ekan? 
-sa:
Sen nimani so‘ragan bo‘lsang, hammasini olib kelishdi
. 
Misollardan anglashiladiki, ergash gap
-ki, -ku, -mi, -chi 
yordamchilari orqali bosh gapga 
biriksa, bosh gap birinchi o‘rinda, ergash gap ikkinchi, 
 -sa
shart mayli qo‘shimchasi bilan biriksa, 
ergash gap birinchi, bosh gap ikkinchi o‘rinda keladi. 
To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar bir havola bo‘lakli va ikki havola bo‘lakli qo‘shma 
gaplarga ajratiladi.
Bir havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda havola bo‘lak bosh gap 
tarkibida keladi. Bu havola bo‘lak ko‘pincha 
shu
olmoshi orqali ifodalanadi. Masalan:
Ahmadjon 
faqat shuni biladiki, nemislar bu tepalikni haddan tashqari o‘qqa tutdilar
. (A.Q.) gapida havola 
bo‘lak vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida kelib, mazmunan ergash gapda ifodalangan denotativ 
voqeaga ishora qiladi. N.Mahmudovning fikricha, bu qo‘shma gapda faqat bitta denotativ voqea 
ifodalangan, ikkinchi «voqea» esa bu voqeani tasvirlovchi modusdir. Modusning alohida ta’kidni 
ifodalash zarurati mazkur voqea ifodasi uchun sodda gap emas, balki qo‘shma gap shaklining 
tanlanishiga olib kelgan. Mazkur qo‘shma gapning mazmuni esa denotativ voqea bilan modus 
voqea o‘rtasidagi munosabatdan iborat. Agar modusni ta’kidli ifodalashga zaruriyat bo‘lmasa, 
denotativ voqea ifodasi modus voqea ifodasining ichiga shaklan kiritiladi va sodda gapga 
aylanadi
43
. Demak, tahlil etilgan gap aslida «Ahmadjon faqat nemislarning bu tepalikni haddan 
tashqari qattiq o‘qqa tutganligini biladi» tarzida bo‘lib, tildagi ortiqchalik tamoyili asosida 
tuzilgan. Natijada N. Mahmudov ta’kidlaganidek, mazkur qo‘shma gapda ham mazmuniy-
funksional, ham mazmuniy-sintaktik nomuvofiqlik yuzaga kelgan.
44
Ikki havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda 
nimani-shuni
, 
kimni -
o‘shani//uni
tarzidagi havola bo‘laklar qo‘llanadi. Masalan, «
Ota nimani talab qilsa, shuni bajarib 
yurdi»
gapida ikki denotativ voqea ifodalangan. Qo‘shma gapning mazmuni ana shu ikki denotativ 
voqea o‘rtasidagi munosabatdan iborat bo‘ladi. Ayrim hollarda bosh gapda havola bo‘lak 
ifodalanmasligi mumkin: 
Nimadan og‘iz ochilsa, to bilmaguncha qo‘ymaydi.
(So‘zl.) 
43
N.Mahmudov. Ergashgan qo‘shma gaplar // Nurmonov A., va boshqalar. О‘zbek tilining mazmuniy 
sintaksisi. – Toshkent: Fan, 1992. - B. 257.
44
Shu joyda. - B. 257. 

---

52 
Ba’zan to‘ldiruvchi ergash gapdagi havola bo‘lak ega, bosh gapdagi havola bo‘lak esa 
to‘ldiruvchi vazifasida kelishi mumkin. Masalan: 
Kimki bo‘lsa dilozor, undan elu yurt bezor. 
(Maqol.)
Xullas, bir havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gap ergash 
gapdan ajratib olinsa, mazmunga ega bo‘lmaydi, ergash gapda esa denotativ voqea ifodalanadi. 
Ikki havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda esa har ikki qism ham biri 
ikkinchisisiz mazmunga ega bo‘lolmaydi.