Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

7.3. Rezerv fondi va oborot kassasi, emissiya operatsiyalarni
tashkil qilishdagi ularning ahamiyati. Emissiya operatsiyala­
rini muvofiqlashtirish.
M ark aziy bank m in ta q a v iy h iso b -k ito b k a ssa m arkazlarining pul
biletlari v a tangalari 0 ‘z b ek isto n R esp u b lik a si M ark aziy bankinin g
fa rm o y ish ig a k o ‘ra 0 ‘zb ek isto n R esp u b lik a si h udud idagi b o sh q a hi-
144

---

sob-kitob kassa markazlarining zahira fondlarini to ‘ldirish uchun yu- 
borilishi mumkin. Zahira fondlariga qo‘shimcha olingan pul biletlari 
va tangalar zahira fondlariga ilova hujjatlarida ko‘rsatilgan miqdorda 
to ‘liq kiritiladi. Zahira fondlari hisobiga kiritilishidan oldin pul bi­
letlari va tangalar belgilangan tartibda bog‘lamlab, dastalab va ustki 
yorliqlardagi yozuvlar bo'yicha tekshirilib chiqiladi. Agar pullar tar- 
tibsiz o'ralgan bo‘lsa, ular qayta sanaladi. Pul ortiqcha chiqishi ham 
mumkin, ortiqcha chiqqan pul summasi qanchaligidan qat’iy nazar, 
pul oluvchi bankning aylanma kassasiga kiritiladi va bank daroma- 
diga kirim qilinadi. Aksincha kamomad chiqsa, kamomad summasi 
aylanma kassasi hisobidan qoplanadi va j o ‘natuvchi bankning aybdor 
shaxslaridan undirib olish uchun alohida olishi lozim bo ‘lgan hisob- 
varaqga kirim qilib q o ‘yiladi. Pul belgilarining haqiqiy yoki qalbaki 
ekanligi, to ‘lovga yaroqli yoki yaroqsiz ekanligi ham tekshiriladi. 
Qalbaki pul biletlarini aniqlashda 0 ‘zbekiston Respublikasi M arka­
ziy bankining maxsus ko'rsatmalariga amal qilinadi.
Zahira fondlarining limiti quyidagicha belgilanadi:
O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki zahira fondlari timi- 
tini um um an respublika bo 'cha tasdiklaydi. Shu bilan birga, 
M arkaziy bank boshqarmalari va Me 
:-z\y
bankning mintaqaviy 
hisob-kitob kassa markazlari uchun zahira fondlari limitini belgilab 
beradi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank boshqarmasi bel­
gilangan zahira fondlari limiti doirasida o ‘ziga bo'ysunuvchi hi­
sob-kitob kassa markazlari uchun zahira fondlari limitini belgilab 
beradi. Bunda zahira fondlarining belgilangan limiti pul biletlari 
bo‘yicha bank muassasasi kassasidan bir oyda olinadigan naqd pul- 
ning o ‘rtacha miqdoridan. tangalar b o ‘yicha yarim yillik o ‘rtacha 
chiqimdan kam b o ‘lmasligi kerak.
H ar bir bankning aylanma kassasiga limit o ’rnatiladi. Aylanma 
kassalariga limit quyidagi tartibda belgilanadi:
145

---

0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy banki butunlay respublika 
bo'vicha aylanm a kassalar limitini belgilaydi;
M arkaziy bank viloyat bosh boshqarmalarining boshliqlari, 
Q oraqalpog‘iston Respublika M arkaziy bank boshqarmasi, Tosh- 
kent shahar bosh boshqarmasi boshliqlari M arkaziy bank boshqa- 
ruvi tasdiqlagan aylanma kassasi limiti doirasida O 'zbekiston R e­
spublikasi M arkaziy bankining hisob-kitob kassa markazlari aylan­
ma kassalari va tijorat banklari boshqarmalarining operatsiya kas- 
salarining limitlarini belgiiaydi. Ya’ni M arkaziy bank tasarrufidagi 
hududiy bosh boshqarmasi M arkaziy bank tasdiklagan aylanma 
kassasi limiti doirasida hisob-kitob kassa markazi va ular filiallar- 
ining aylanma kassalari limitlarini belgilaydi. Aylanma kassa limit- 
lari kun oxirida belgilanadi. Belgilangan limit summasi qayd etiladi 
va unga bank rahbari, bosh buxgalteri, kassa mudiri imzo chekadi.
Barcha m ulkchilik shaklidagi tijorat banklarining aylanm a kas­
salari 0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy bankining ruxsatnoma- 
siga k o ‘ra ochiladi.
Aylanma kassalaridan zahira fondlariga pul q o ‘yish topshiriqlari 
quyidagi tartibda belgilanadi:
- M arkaziy bank aylanma kassasidan zahira fondlariga pul 
k o 'y ish yuzasidan M arkaziy bank tasarrufidagi xududiy bosh bosh- 
qarm alariga topshiriq belgilaydi;
— M arkaziy bank tasarrufidagi xududiy bosh boshqarmalari 
m arkaziy bankdan olingan topshiriq summasi doirasida banklarga 
naqd pullam i operatsiya kassasidan hisob-kitob kassa markazining 
aylanm a kassasiga k o ‘yish b o ‘yicha topshiriq belgilaydilar.
Bank muassasalari korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, xu- 
susiy shaxslarga kassaga kelayotgan pullar hisobidan, shuningdek, 
operatsiya kuni boshida aylanma kassalarida mavjud bo ‘lgan pul 
qoldig'i hisobidan naqd pul beradilar.
146

---

M avjud b o ‘lgan pul m ablag‘lari yaqin kunlarda am alga oshirili- 
shi lozim boTgan toTovlar uchun yetarli b o ‘lmasa, hisob-kitob 
kassa m arkazi M arkaziy bankning Q oraqalpog‘iston Respublikasi. 
Toshkent shahar va viloyatlar boshqarm alaridan aylanma kassasi 
uchun yetm ayotgan summa m iqdorida pul so'raydilar. O 'zbekiston 
R espublikasi M arkaziy banki va M arkaziy bank boshqarmasin- 
ing aylanm a kassasiga m ablag‘ berish uchun hisob-kitob kassa 
m arkazlarining buyurtm anomalarini olgach, aylanma kassalariga 
m ablah berishga ruxsat berish masalasini к о 'rib chiqadi va buy- 
urtm a b o ‘yicha tijorat banklariga berilishi lozim boTgan naqd pul 
summasini belgilaydi.
Tijorat banklari filiallari aylanma kassalarini naqd pul mab- 
lag'lari bilan ta ’minlash tijorat bankining vakillik hisob-varaqlar- 
idagi m ablag‘lar doirasida, zarur hollarda Markaziy bank hududiy 
bosh boshqarm asining hisob-kitob kassa markazlaridagi zahira 
ja m g ‘arm alaridan foydalangan holda cheklanm agan miqdorda 
am alga oshiriladi.
M arkaziy bank hududiy bo sh boshqarm asi zarur hollarda о ‘ zining 
aylanma kassasini M arkaziy t - kning zah irajam g'arm asidanzarur 
miqdorda naqd pullar bilan ta ’m in lask a ruxsat so‘rab M arkaziy 
bankka murojaat qilishi mumkin. N aqd pul bilan ta ’m inlash haqi­
dagi telegram m alar Markaziy bank hududiy bosh boshkarmasi 
rahbari tom onidan imzolanib, O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy 
banki pul muom alasi departamentiga yuboriladi. Aylanma kassa­
sini naqd pul bilan ta ’m inlash haqidagi telegram mada quyidagilar 
k o ‘rsatiladi:
- 
beshta belgidan iborat nazorat raqami, bunda dastlabki uch 
raqam, M arkaziy bank hududiy bosh boshkarmasi aylanma kas­
sasiga naqd pul berish haqidagi oxirgi marta olingan ruxsatnoma 
raqamining oxirgi uchta raqam iga to ‘g ‘ri keladi, oxirgi ikki raqami 
esa telegram maning raqam iga to 'g ‘ri keladi;
147

---

- aylanm a kassasini ta ’m inlash haqida buyurtma (kod bilan);
- ta ’minlanishi zarur b o ‘lgan naqd pul summasi (kod bilan) 
M arkaziy bank hududiv bosh boshkarmasi aylanm a kassasini 
ta ’m inlash hisob-kitobini tijorat banklarining buyurtmalarini hi- 
sobga olgan holda am alga oshiradi.
Aylanma kassasini M arkaziy bank zahira ja m g ‘armasidan naqd 
pul bilan ta ’minlash b o ‘yicha ruxsatnom a buyruq asosida zahira 
ja m g ‘armalarini tasarruf etish huquqi berilgan M arkaziy bank rai- 
sining o ‘rinbosari tom onidan imzolanadi.
M arkaziy bank hududiy bosh boshqarm asi aylanm a kassasidan 
tijorat banklarining aylanma kassalariga naqd pullarni yetkazish 
“Tijorat banklarida kassa ishini tashkil etish, inkassatsiya va qim- 
matdorklarni tashishga doir yo'riqnom a”ga muvofiq amalga os­
hiriladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy banki tarkibiy b o ‘linmalari 
M arkaziy bank hududiy bosh boshqarmasi aylanma kassasini naqd 
pul bilan m ustahkamlash b o ‘yicha buyurtmalar, berilgan ruxsatno- 
m alar va ularning ishlatilishi buyicha hisobini yuritadilar.
M uom alaga pul chiqarish uchun em issiya ruxsatnom asiga quy- 
idagilar tomonidan imzo chekiladi:
a) Markaziy bankda - M arkaziy bank raisi;
b) M arkaziy bank tasarrufidagi hududiy bosh boshkarmalarida - 
bosh boshqarm a boshlig‘i.
Em issiya ruxsatnomalari - Markaziy bank tasarrufidagi hududiy 
bosh boshqarma boshlig'iga pullarni zahira fondlaridan aylanma 
kassasiga olingan ruxsatnom alar bo'yicha k o ‘rsatilgan summa- 
lar doirasida o ‘tkazishga ruxsat berish, hisob-kitob kassa m arka­
zlari direktorlariga pullarni zahira fondlaridan aylanma kassa­
siga M arkaziy bank tasarrufidagi hududiy bosh boshqarmalarin- 
ing muxri bosilgan har bir ruxsatnomalarning summasi doirasida
148

---

o'tkazish huquqlarini beradi. Zahira fondlaridan aylanma kassaga 
pul o'tkazish uchun berilgan em issiya ruxsatnom alarida pulning 
banknotlar va tangalarga ajratilgan umumiy summasi k o ‘rsatiladi. 
M arkaziy bank hisob-kitob kassa markazining rahbari naqd pul 
aylanmasiga b o ‘lgan ehtiyojga qarab m uom alaga banknotlar va tan- 
galarni chiqarish normasini belgilaydi. Zahira fondlaridan aylanma 
kassasiga pul o'tkazish uchun em issiya ruxsatnom alaridan M arka­
ziy bank boshqarmalari ruxsatnom ani olgan kundan tashqari 10 ish 
kuni davomida, M arkaziy bankning hisob-kitob kassa markazlari 
ruxsatnom a olingan kundan tashqari 4 ish kuni davom ida to ‘liq 
yoki qisman foydalanishlari mumkin.
Eng avval, olingan emissiya ruxsatnom asimng mazmuni va 
to ‘g ‘ri rasmiylashtirilganligini tekshirish ham da kod to ‘g ‘ri talq- 
in etilishini ta'm inlash talab etiladi. Em issiya ruxsatnomasidagi 
summa nazorat kaliti bilan solishtiriladi. Em issiya ruxsatnomas- 
ining raqami, m ansabdor shaxslarning imzolari borligi tekshirilib 
k o ‘riladi. Shundan so ‘ng, ushbu em issiya ruxsatnom asi hisob-kitob 
markazlarida yuritiladigan maxsus daftarga ro'yxatga olinadi. Shu 
daftarda zahira fondlaridan olingan pul m iqdori qayd etiladi.
Tijorat banklari aylanma kassasiga kerakli pul m ablag‘larini 
olish uchun Markaziy bankning viloyat, Q oraqalpog‘iston R e­
spublikasi, Toshkent shahar bosh boshqarmasining pul muomalasi 
boTim iga oldindan buyurtm a beradilar va emissiya ruxsatnomasi 
asosida naqd pulni M arkaziy bankning hisob-kassa markazining 
aylanma kassasidan yoki inkassatorlar orqali oladilar. Operatsiya 
kassasining qoldig‘i limitdan oshib ketgan taqdirda tijorat banki 
muassasasining mansabdor shaxslari aynan shu pulni operatsiya 
kassasining limitdan ortiqcha qoldig‘ini Markaziy bank hisob- 
kitob kassa markazining aylanma kassasiga topshirishlarini tashkil 
etishlari yoki 0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy banki qoshidagi
149

---

inkassatsiya birlashm asining inkassatorlari orqali boshqa tijorat 
bankini q o ‘shimcha m ablag‘ bilan ta ’m iniashni tashkil etishlari 
lozim. Operatsiya kassasining qoldig'i hech vaqt limitdan oshib 
ketmasligi maqsadga muvofiq. Em issiya ruxsatnom asisiz muoma- 
laga pul chiqarish, m uom alaga em issiya ruxsatnom asida k o ‘zda 
tutilgan m iqdordan ko‘p va ruxsatnom adan foydalanish muddati 
tugagandan so ‘ng pul chiqarish, zahira fondlariga pul o ‘tkazish 
topshiriqlarining bajarilmasligi, aylanm a kassalari limitining oshib 
ketishi em issiya -kassa intizomini buzish hisoblanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy bankining Q oraqalpog‘iston 
Respublikasi, Toshkent shahar ham da hududiy bosh boshqarmalari 
hisob-kitob kassa m arkazlarida em issiya operatsiyalari hisobini 
yuritish v a nazoratini olib borish uchun, 0 ‘zbekiston Respublikasi 
M arkaziy bankida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasiga m u­
vofiq k o ‘zda tutilm agan holatlar hisobvaraqlari ochilgan.
Hozirgi kunda respublikam izda em issiya-kassa operatsiyala­
rini olib borish ishlaxi O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki­
da kassa ishini tashkil etish va qim matdorliklarni tashishga doir 
yo'riqnom aga muvofiq amalga oshirilib kelinmoqda.