Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

partamenti va •‘Matlubotsavdo’’ning hududiy aksiyadorlik kompani- 
yalari topshirilgan shisha idishlar uchun savqdo tushumidan oylik 
tovar aylanmasiga nisbatan 5 foizdan ortiq bo‘lmagan miqdorda.
Savdo tashkilotlari va doimiy pul tushumiga ega bo'lgan bar- 
cha korxonalarga boshqa ehtiyojlar uchun tushum hisobidan pul 
sarflash m e’yorlari belgilanmaydi.
Tashkilotlarga tushumlar hisobidan naqd pul sarflash m e’yorlari 
haqiqiy ehtiyojlar doirasida, ammo hisob-kitob buyurtmasida 
o‘rnatilgan chegara m e’yorlaridan ortiq bo‘lmagan miqdorda bel- 
gilanadi.
Tashkilotlar pul tushum larini quyidagilarga topshiradilar; 
-bankning kunduzgi va kechki kassalariga;
-keyinchalik bankka topshirish uchun inkassatorlarga; 
-keyinchalik bank kassalariga topshirish uchun tashkilotlar xu- 
zuridagi birlashgan kassalarga.
Bank boiim lari doimiy pul tushumiga ega bo ‘lgan korxonalar 
va tashkilotlar hisobini maxsus daftarda olib boradilar. Unda do­
imiy pul tushumiga ega bo‘lgan savdo va boshqa korxonalar, jum- 
ladan, mustaqil balansga ega boTmaganlari ham qayd etib boriladi. 
Sotuvchilari savdo korxonalari tarkibiga kirib, ular oldida moddiy 
javobgar b o ‘lgan hamda tushumni ularning kassalariga topshira- 
digan palatkalar, kioskalar, pavilonlar, bufetlar va sh.k. qayd etil- 
maydi.
Korxonalar va tashkilotlar pul tushumini o ‘z vaqtida topshirish- 
larini bank bo'limlarining iqtisodchilari nazorat qiladilar. Ana shu
103

---

nazoratni amalga oshirish uchun pul muomalasi bo'yicha iqtisod- 
chilar daftar asosida tushumni bankning kunduzgi, kechki kassala- 
riga hamda pochta orqali topshiradigan korxonalar va tashkilotlar 
bo'yicha ro ‘yxatlar - nazorat qaydnomalari tuzadilar va ularni mi- 
jozlaming hisob varaqlari yuritiladigan joydagi bank buxgalter- 
lariga hamda kechki kassalarning nazoratchilarga topshiradilar. 
Bu buxgalter va nazoratchilar korxonalar va tashkilotlar bo‘yicha 
tuzilgan a_na shu nazorat qaydnomalariga tushum topshirilganligi 
haqida belgi qo‘yadilar.
Keyingi yillarda korxona, tashkilot va muassasalar tomonidan 
naqd pul tushumlarini o‘z vaqtida va to iiq topshirilishi soliq or- 
ganlari tomonidan amalga oshirilmoqda.
Tushumni bank inkassatorlari orqali topshiradigan korxonalar va 
tashkilotlar doirasi bo‘yicha inkassatsiya bo‘limi (guruhi) boshlig‘i 
har kuni pul muomalasi bo‘yicha iqtisodchiga oldingi kungi tushumni 
topshirmagan korxonalar va tashkilotlar haqida sabablari ко ‘rsatilgan 
m a’lumotnomani taqdim etadi. Markazlashtirilgan inkassatsiya sha- 
roitlarida ushbu m a’lumotlami inkassatsiya bo‘limlari bankning te- 
gishli bo‘limlari iqtisodchilariga taqdim etadilar.
Bank bo‘limlarining iqtisodchilari har kuni inkassatsiya bo‘limi 
tuzgan nazorat qaydnomalarini va ma’lumotlarini ko ‘rib borishlari 
hamda oldingi kun topshirilmay qolgan tushumning hammasi kun­
duzgi kassaga. albatta, topshirilishi, shuningdek, bundan keyin top- 
shirmaslik hollari yuz bermasligi uchun choralar k o ‘rishlari kerak. 
Bank iqtisodchilari ushbu qaydnomalar va m a’lumotlarda ko'rilgan 
chora-tadbirlarni yozib qo‘yadilar.
Bank muassasalari korxonalar va tashkilotlar tushumlarini top- 
shirishni kechiktirganliklari yoki topshirmaganliklari to ‘g ‘risida 
ularning rahbarlarini javobgarliklca tortish uchun hoqimliklarga ax- 
borot berib turadilar.
104

---

Pul tushumlarini birlashgan kassalar orqali topshiradigan korxona 
Va tashkilotlar bo‘yicha bank bo‘limining iqtisodchilari vaqti-vaqti bi- 
lan birlashgan kassaga tushumlarni o'z vaqtida topshirilishini nazorat 
qaydnomasidagi kassa xodimining belgisi asosida tekshirib boradi.
Bank bo‘limlari mulkchilik shaklidan qatiy nazar, o ‘zlarida his- 
obvaraqlariga ega bo‘lgan ayrim savdo tashkilotlari bo‘yicha sav- 
dodan tushgan pulni inkassatsiya qilishning ahvolini oy sayin va 
yilning har choragida tahlil qilib boradilar.
Ayrim savdo tashkilotlari bo'yicha savdodan tushgan pulni 
inkassatsiya qilishning ahvolini tahlil etish uchun hisob-kitob 
O'tkazilib, unda tashkilot chakana tovar aylanmasining haqiqiy xa- 
jmi ushbu tashkilotning hisobvaragiga kelib tushgan pul (shu bank 
bulimlari kassalari orqali, shu jumladan, hisob-kitob cheklarining 
tushishi va tovarlar uchun omonatchilarning hisobvarakdaridan 
o ‘tkazilgan pullar, boshqa bank bo‘limlari kassalariga, pochta orqa­
li o ‘tkazilgan pullar) miqdori bilan solishtiriladi. Avvalo, haqiqiy 
tushum miqdoriga bankning hisobot m a’lumotlari bo‘yicha sav- 
doning tushumi miqdorida tuzatish kiritiladi. Bu ish oldingi chor- 
akdan (oydan) o ‘tgan mablag‘ni chiqarib tashlash va keyingi chor- 
akka (oyga) o'tgan tushumni qo‘shish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Chorak davomida savdo tushumining inkassatsiyasini tahlil qilish 
uchun savdo tashkilotlari kassasining aylanmasi va aholiga kredit- 
ga tovarlar sotish haqidagi hisobot m a’lumotlaridan foydalaniladi.
Mazkur hisob-kitob natijasida tovar aylanmasining inkassatsiya 
qilinmaydigan qismi chiqariladi hamda uning miqdori qanchalik 
asoslanganligi, xususan, savdo korxonalari tushgan puldan sarflash 
huquqidan qanchalik to ‘g ‘ri foydalanayotganliklari, mayda ulgurji 
aylanmasi va tovarlarni kreditga sotish hajmlarini o'zgartirishning 
sabablari va qonuniyligi к о ‘rib chiqiladi; pullarning asossiz muqo- 
bil aylanmalarini to ‘xtatish, kassada pul sarflash m e’yorlariga,
105

---

tovam ing m ayda ulgurji savdo qoidalariga va tovarlarni kreditga 
sotish tartibiga rioya etish choralari k o ‘riladi.
Butun tum an bo'vicha savdo tushum ini inkassatsiya qilishning 
ahvolini tahlil etish uchun bank b o ‘limlari tovar aylanmasi ham da 
savdo tushum ining barcha m anbalar orqali kelishi haqidagi haqiqiy 
m a’lum otlami, tushumning inkassatsiya qilish foizini xom cho‘t 
qilingan m a ’lumotlar bilan taqqoslaydilar.
Bank bo'limlari tahlil natijalari b o ‘yicha tegishli savdo korxonalari 
va tashkilotlari raxbajdyati oldiga talablar k o ‘yadilar, zarur hollarda 
yuqori tashkilotlaming muhokamasiga naqd pullaming asossiz muqo- 
bil aylanmalariga barham berish xususida va hal qilinishi natijasida 
bankka savdo tushumi xom cho‘t qilingan xajmda kelib turishini 
ta ’minlaydigan boshqa masalalar yuzasidan takliflar kiritadilar.
Savdo qoidalari va pul topshirish tartiblari qo'pol ravishda buz- 
ilganda, ushbu holat yuzasidan soliq idoralariga va zarur hollarda 
huquqni muxofaza qilish organlariga habar beriladi.
M arkaziy bankning Bosh boshqarmalari savdo tushum i inkas- 
satsiyasining hisob-kitoblarini butun respublika. viloyat, shahar 
bo'vicha har oyda va yil choraklari b o ‘yicha am alga oshiradilar.
H aqiqatda kirim qilingan tushum bilan haqiqatda vujudga kelgan 
chakana tovar aylanmasi xajm iga muvofiq tushishi kerak b o ig a n
tushum o ‘rtasida farq yuzaga kelgan taqdirda, bunday farqning vu­
judga kelish sabablari aniqlanadi va bank kassalariga pul tushum ini 
k o ‘paytirish choralari k o ‘riladi.
Boshqarm a b o ‘yicha yil choragidagi savdo tushum ining inkas- 
satsiyasi tahlil qilinganda, quyidagi m a’lum otlardan foydalaniladi: 
savdo tashkilotlarining kassa aylanmasi to 'g 'risid ag i hisoboti, puli 
oldindan to ‘langan obuna bo'vicha tarqatiladigan vaqtli m atbaa 
nashrlarining qiymati to ‘g ‘risidagi hisobot, keyinchalik tarqatil­
adigan vaqtli matbaa nashrlari uchun tushgan obuna haqi haqidagi 
m a’lumotlar.
106

---

Barcha xcrjalik sutfektlariga naqd pullar, ularning mulkchilik 
Shaklidan qatiy nazar, qonuniy tartibda o ‘rnatilgan, shuningdek.