Psixologiy asi

Odam liar narsadan to'yishi mumkin,
lekin mehrdan to'ymaydi.
0 ‘tkir Hoshimov
8.1. Shaxs haqida tushuncha
Shaxs individualligi bilan ta ’riflanadi. Kishi o'z jismoniy xususiyatlari 
bo'yicha boshqalarga o'xshamaydi, psixologik nuqtai nazardan qaraganda 
ham bir xil odam bo'lmaydi. Vrach bemomi o'rganayotib, uning shaxsiyatiga 
ham e’tibor beradi, shu bilan birga bemor ham vrachning shaxsiga e’tibor 
qiladi va kuzatadi. Shaxsning aniq bir ta ’rifini berish mushkul.
P six o lo g iy a d a shaxs o 'z in in g y o 'n a lg a n lig i va q o b iliy a ti bilan
xarakterlanadi. Yo'nalganligi deyilganda, odam ehtiyojlari, qiziqishlari, 
ista k la ri, m oyilligi, e’tiq odi, o rzu lari va d u n y o q a ra sh i tu sh u n ilad i. 
Zam onaviy, m adaniyatli kishilarning qiziqishlari turli-tum an bo'ladi. 
Qiziqishlar yoshga qarab o'zgarib boradi. Uch yoshdan besh yoshgacha 
b o 'lg an so g 'lo m b o lalard a ham m a n arsani bilishga qiziqish yaqqol 
ifodalangan bo'ladi. Bu yoshdagi bolalarning savollari «Bu nima, nega, 
nima uchun?» dan iborat bo'ladi. M aktabgacha yoshda o'yinchoqlar va 
mazmunli o'yinlarga qiziqish uyg'onadi. Xuddi shu davrda bolada rasm 
solish, jonli tabiat va hayvonlarga qiziqish paydo bo'ladi. O 'qishga va 
ayrim fanlarga (matem atika, musiqa, rasm solish, she’r to'qish) qiziqish 
um um an ancha erta rivojlanadi. Bu qiziqishlar vaqtinchalik va doimiy 
b o 'lis h i m u m k in . T ex n ik a va s p o rtg a ham b irm u n c h a e rta qiziqa 
boshlaydi. Badiiy adabiyotiarga qiziqishnmg o'ziga xos q o nu m yatlan 
bo'ladi: avvalam bor, ertaklarga, so 'ng esa sarguzasht, fantastik, detektiv 
ad ab iy o tiarg a, so 'n g ra ro m an tik a, jin slar orasidagi m un o sab atlar va 
siyosatga qiziqish u y g 'o n ad i. Lekin b a ’zi q iziqishlar parallel holda 
kuzatilishi ham mumkin.
Ilmiy va ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar kitobxonlar qiziqishining boshqa 
bir tomonidir. Bemorning adabiyotiarga qiziqishini, albatta, tahlil qilish 
va ularni ham da kinofilmlarni qanday o'zlashtirayotganini bilish lozim. 
Bu shaxs xususiyatlarini, uning tafakkur doirasini tushunish uchun o 'ta
zarurdir.
Qiziqishlar odamning didiga ham bog'liq. Did odam hayotining turli 
davrlarida, goho erta, goho esa kech paydo bo'ladi. D unyoqarash va 
falsafa m asalalari va hayot m azm uniga qiziqishlar, k o 'p incha, qariyb 
yigirma yoshda paydo bo'ladi. Xuddi shu yoshda yoki biroz so'ng jam oat 
ishlariga qiziqish uyg'onadi.
140

---

0 ‘zga jinsga qiziqish (m ayl) 12-15 yoshdan boshlab riv o jla n a d i. 
Qiziqishlarning turidan tashqari, ularning ijtimoiy mavqeyi va kengligi 
ham aham iyatlidir. Qiziqishi chegaralangan odam lar faqat o 'z hunari 
bilan cheklanib qoladi. Boshqa hech narsa deyarli ularni ai/iqtirm aydi. 
Qiziqish doirasi keng b o 'lg an odam k o 'p ro q bilishga intiladi. U fan- 
texnikaning turli xil sohalarini egallab, ijtimoiy-siyosiy m asalalar, s a n ’at 
ham da sport bilan qiziqadi. Lekin san ab o'tilgan barcha qiziqishlar bir 
xil qim m atga ega bo'lm aydi. U lard an biri asosiy, qolganlari ikkinchi 
darajali aham iyatga ega bo'ladi. C hunonchi, vrach uchun quyidagi fanlar
- anatom iya, terapiya, farm akologiya, psixologiya eng diqqatga sazovor 
sanalsa, unga siyosat, musiqa, sport, she’riyat, ov qilish bilan qiziqishiga 
xaiaqit bermaydi.
Q iziqishlarning barqarorligi ham aham iyatlidir. Ba’zilarda ularning 
asosiy qiziqishlari um rbod ham roh b o'lad i, boshqalarda tez paydo bo'lib, 
o'tadi-ketadi. Psixopatiyalarda, k o 'p in ch a , qiziqishlar beqaror bo 'lad i. 
N atijada, kishi shunchaki qiziquvchan b o 'lib qoladi, am alda esa hech 
bir faol ish qilmaydi yoki chala bajaradi. Qiziqishlar kuchli va sust bo'lishi 
m um kin. Kuchli qiziqqan odam to 'siq larn i yenga oladi, kerak b o 'lsa, 
qurbon bo'ladi. Insonga batafsil ta ’rif berish uchun uning qiziqishlarini 
chuqur o 'rganish zarur.
Buyuk shaxslar aql-zakovati va ilmi bilan, ko'pincha, avliyo darajasi- 
gacha y etg an b o 'la d i. A h m ad Y a ssa v iy , B ah ouddin N a q sh b a n d iy , 
N a jm id d in K u b ro , Ib n S in o , a l-X o ra z m iy , Im om B u x o riy k a b i 
allom alarni bunga misol qilib k o 'rsa tis h m umkin. H ar bir odam nin g 
dunyoqarashi k o 'p ro q uning biror m aqsadga intilishi, tarbiyasi, orttirgan 
bilimlari va hayot tajribasiga b og'liq. Ijtim oiy-tarixiy shart-sharoitlar 
kishining dunyoqarashi shakllanishida m uhim o 'rin tutadi. A gar ular 
dunyoqarashi jam iyatda kechayotgan salbiy jarayonlarga mos kelmasa 
va shunday b o 'lsa -d a , bu ja ra y o n la r ijobiy deb tan olinsa, bu ho lat 
shaxsning ja m iy a t va a tro fd ag ila rg a b o 'lg a n m unosabatini b u tu n lay
o 'z g a rtirib yuboradi. Shuning uchun h am buyuk shaxslar (C h o 'lp o n , 
Fitrat va boshqalar) o 'z zam onasining qurboni bo'lishgan.
K o'pchilik olim lam ing yutuqlarida shaxsi muhim aham iyatga egaligi 
ilm-fan rivojlanishiga katta ta ’sir k o'rsatish i aytib o'tiladi. H ar qanday 
odam , u qaysi kasb egasi bo'lish id ao q a t ’i nazar, shaxs b o 'lib kamol 
topishi kerak.
Shaxsning kam ol topishida qobiliyat va iste’dodning ham aham iyati 
k a tta . Q o b iliy at m uayyan fao liy atni m uvaffaqiyatli am alga oshirish 
uchun z a ru r b o 'lg an individual x u susiyatdir. Odam qobiliyatli b o 'lib
tu g 'ilm a y d i, balk i yetishadi. Ilk b o la lik d av rid an b o sh lab o d a m d a
nimagadir qobiliyat nishonalari bo 'lad i, nim agadir esa bo'lm aydi. Buni
141

---

ota-ona darrov ilg‘ab olib uning qiziqishini to 'g 'ri yonaltirsa, keyinchalik 
bola buyuk shaxs b o'lib yetishishi mumkin. Alisher Navoiydagi she’riyatga 
b o 'lg a n q iziq ish ilk b o la lik d a v rid a n ilg 'a b o lin g an va unga h a r 
tom onlam a k o'm ak berilgan. N atijada, H azrat Navoiy buyuk shaxs bo'lib 
yetishdi va sh e ’riy a t sulto ni degan nom ni oldi. D em ak, qobiliyatni 
taraqqiy ettirish zarur. Bordi-yu qobiliyatning nishonasi bo'lm asa, uni 
rivojlantirib bo'lm aydi. M asalan, skripkachi bo'lish uchun bir emas, bir 
necha qobiliyatga ega bo'lish lozim. Skripkachi marom ni sezishi, musiqiy 
va kinestetik xotirasi bo'lishi, q o 'l barm oqlari m ayin va aniq harakat 
qilm og'i lozim. Bunga yana musiqiy did, hissiylik va ko'pgina boshqa 
qobiliyatlar qo'shiladi. A na shu xususiyatlar bo'lganda, sanab o'tilgan 
barcha qobiliyatlarni o 'q ish va m ashq qilish jaray o n id a rivojlantirish 
mumkin.
Chunonchi, Ibn Sino, al-X orazm iy, A bu R ayhon Beruniy, Alisher 
Navoiy, al-F arg'oniy, Bobur, K am oliddin Behzod, Forobiy, Rudakiy, 
A .S . P u s h k in , M o ts a r t, S h e k s p ir, P a s k a l, L e o n a rd o d a V inchi, 
M ikelandjelo kabi allom alarda qobiliyat va iste’dod ju d a erta, y a’ni 
bolalik davridan h ayratlan arli d a ra jad a rivojlangan. Lekin aksariyat 
olim lar, ix tiro chilar va d av lat a rb o b larin in g iste’dodi yetuk yoshda 
nam oyon bo'ladi.
K  p c h ilik  q u v c h ila rn in g d a rsla rn i  z la sh tirish la ri tam om ila 
pedagogik jarayon sifatiga bog'liq va ularning barchasi yaxshi o'qishlari 
kerak, degan fikr xatodir. Bu fikr o'qitishning soxtalashuvi va sifatining 
pasayishi, baholam i sun’iy ravishda oshirish ham da m aktab va oliy o'quv 
yurtiarida tegishli diplomni rasmiyatchilik asosida berishga olib keladi.
Shaxsga ta ’rif bera turib, biz buyuk allom alarda talant kurtaklari erta 
yoshdan boshlab nish ura boshlashi haqida aytib o'tdik. Shu yerda shaxs 
bilan bog'liq yana bir qiziq m uam m o haqida so'z yuritishm lozim deb 
topdik, y a ’ni buyuk shaxslar (dohiylar) ning ruhiy nuqsonlari to'g'risida. 
Psixopatiya alom atlari bo'lgan buyuk shaxslar haqida ilmiy adabiyotlarda 
turli m a ’lu m o tlarn i u ch ratish m um kin. P six o p atiy a - bu shaxsning 
patologik o'zgarishi bo'lib, uning shakllanishida tug’m a om illarga katta 
urg’u beriladi. Psixopatiyaga doir m a ’lum otlar psixiatriya darsliklarida 
mufassal yoritilgan.
P six iatrlar iq tid o r va ruhiy n u q so n la r orasida uzviy bog'liqlik ni 
aniqlashga doim harakat qilishgan. Bu bog'liqlikni o'rganish deyarli 100 
yil oldin boshlangan. Olimlar tarixiy shaxslarning hayoti bilan qiziqib, 
ularning psixologik anamnezi, oila a ’zolari, qarindosh-urug'lari, ota-onasi 
va farzandlari haqida m a’lum ot yig'ishgan. Buning natijasida antiqa bir 
xulosaga duch kelishgan: agar geneologik sh ajaran in g bir shoxchasi 
bo'ylab ularning ajdodlarida (ota-onasi, buvasi, buvisi) iqtidorli shaxslar
142

---

aniqlangan bo'lsa, boshqa bir shoxchasi bo'ylab ruhiy nuqsonlar, hatto 
ruhiy kasalliklar aniqlangan. Boshqa xorij olimlari qatori iqtidor bilan 
ruhiy n u q s o n la r o ra sid a g i b o g 'la n is h n i an iq la sh g a 1925-yili rus 
tadqiqotchisi G. V. Segalin ham harakat qilgan. U eng buyuk shaxslarning 
hayoti va ulardagi ruhiy nuqsonlarni o 'rg an ib , quyidagi jad v a lla rn i 
tuzgan: