Psixolingvistika nutqiy faoliyat haqidagi fan

8-MAVZU: AFAZIYA

Reja:
1. Afaziya nima?

2. Afaziyaning o’rganilish tarixi.
3. Afaziya belgilari
4. Afaziya tasnifi
5. Afaziya tashxisi

Tayanch so’zlar: afaziya, Brok markazi, Vernike zonasi, A.R.Luriya, nutq terapiyasi, monolog, dialog, afferent afaziya, efferent afaziya, sensor afaziya

Nutqiy patalogiya jarayonini o‘rganish juda qiyindir. Chunki nutqida kamchiliklari mavjud insonlar muloqotga kam kirishadilar va o‘rganish obyekti sifatida o‘z ustilarida eksperiment olib borishni uncha xohlamaydilar. Klinik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, miya faoliyatining buzilishi, nutq faoliyatining buzilishiga olib keladi. Hatto alkogol, qattiq toliqish, qo‘rqinch tufayli vaqtincha miya buzilishi inson nutqiga ta'sir qiladi.

Tilshunoslar uchun nevropotologlar tomonidan o‘rganiladigan afaziya hodisasi muhima hamiyatga ega. Miya qismlarining shikast topishi tufayli nutq buzilishi afaziya (yunoncha a – inkor, fasis – nutq, ya'ni nutq yo‘qotilishi) deyiladi. Afaziyani o‘rganish miyada nutqiy markazlarni joylashishini aniqlash imkonini berdi. Nutqiy patalogiya yo‘nalishining eng yaxshi ishlangan bo‘limi afaziologiya hisoblanadi. Bugungi kunda nutqiy mexanizmlarning detalli modeli ishlab chiqilgan. O‘ng qo‘lda ish qiladiganlar, yozadiganlarda (95 %) nutqiy zonalar chap yarim sharda joylashgan. Shunday ekan afaziologiya chap yarim sharning tadqiqi bilan shug‘ullanadi.
Afaziyaning sabablari quyidagicha: miyaga qon quyilishi (insult), miya o‘simtasi, biror bir mexanik shikast. Agar miyadagi nutqiy zonalarning hammasi shikastlansa, total afaziya vujudga keladi. Bunday holatda nutq umuman yo‘qoladi va uni tushunish amalga oshmaydi. Agar miyaning nutqiy zonalaridan biri ishlab ketsa, qisman afaziya vujudga keladi.
Afazologiya tarixiga nazar tashlasak, 1861 yilda fransuz olimi P.Brok kashf qilgan. Bu zona bugungi kunda – Brok markazi deb nomlanadi. U miyaning chap peshona pastki orqa burmasida joylashgan. Agar inson miyasidagi Broka zonasi shikastlanganda inson nutqni tushuna oladi, lekin gapira olmaydi – bu afaziyaning turi motor afaziyasi deyiladi.
Ikkinchi nutqiy zona nemis olimi K.Vernike tomonidan 1874 yili kashf qilindi. U miyaning yuqori chakka burmasida joylashgan. Bunda odamlar nutqga ega bo‘ladilar, lekin o‘zga nutqni tushunmaydilar. Bu afaziyaning turi sensor deyiladi. Miyada joylashgan harakat markazi (Brok zonasi) va eshitish markazi (Vernike zonasi) bir-biri bilan uzviy bog‘liq.
Afaziya - bu miyaning shikastlanishi natijasida allaqachon shakllangan nutqning buzilishi. Bunday holda, odam nutqida, birovning nutqini tushunishda, o'qishda, yozishda zaiflashishi mumkin.
Afaziyaning bir nechta tasniflari mavjud. Ularni sistemalashtirib, A.R. Luriya afaziyaning 7 ta turini ajratdi (1973):
1. Afferent motor afaziya o'naqaylarda chap yarim shaming pastki parietal pushtasi aynan 22va 42-maydonlar bilan chegaradosh va Operculum Rolandi ga tutash bo'lgan 40-maydon zararlanganda rivojlanadi.
2. Efferent motor afaziya pastki peshona pushtasining orqa qismi (44va 45maydonlar), ya'ni Brok markazi zararlanganda kuzatiladi.
3. Dinamik afaziya Brok markazidan oldinda joylashgan premotor I : ла, ya’ni 9-, 10-va 46-maydonlar zararlanganda kuzatiladi.
4. Sensor afaziya yuqori chakka pushtasining orqa qismi, ya’ni .1-maydon (Vernike markazi) zararlanganda kuzatiladi.
э. Akustik-mnestik afaziya o'rta chakka pushtasi (21va 37-mayгЛаг) zararlanganda kuzatiladi.
6. Semantik afaziya chakka-tepa va ensa sohalari tutashgan joylar, I a ni 37va qisman 39-maydonlar zararlanganda kuzatiladi.
7. Amnestik afaziya 37- va 40-maydonlar zararlanganda rivojlanadi. Neyropsixologlar nutqning ikki xil turini farq qilishadi. Bu ekspressiv nutq (so'zlash) va impressiv nutq (so'zlarni, gaplarni tushunish).
Afaziyaning barcha turida u yoki bu darajada ekspressiv va impressiv nutq buziladi. Masalan, motor nutq markazi zararlanganda, asosan, ekspessiv nutq, sensor nutq markazi zararlanganda, ko'proq impressive nutq buziladi.
Ekspressiv nutq og'zaki va yozma nutqlarga ajratilsa, impressiv nutq og’zaki va yozma nutqni tushunish demakdir. Og'zaki nutqqa monologik, dialogik va takroriy nutqlar misol bo'la oladi. Narsalarning nomini . aytish, ularning harakatini so'z bilan ifodalash ham og'zaki nutqning bir turi. Yozma nutq mustaqil yoki diktant ko'rinishida bo'ladi.
Neyrolingvistika miya shikastlangandan keyin nutqning buzilishi bilan shug'ullanadi. Ushbu fan shuningdek, turli yoshdagi neyrologik jihatdan sog'lom odamlarda miyada til qanday ifodalanishini o'rganadi. Albatta, nutqning buzilishini o'rganish boshqa mutaxassislikdagi hamkasblar - neyropsikologlardan tortib bemorlar bilan tomografik tadqiqotlar o'tkazishda yordam beradigan rentgenologlar bilan hamkorlikda amalga oshiriladi.
Afaziya sabablari
Afaziyaning eng keng tarqalgan sababi qon tomiridir. Ba'zida nutqning buzilishi vaqtinchalik bo'lib, hamma narsa bir necha hafta ichida normal holatga keladi, ammo bu har doim ham shunday emas. Afaziyaning kamroq tarqalgan sabablariga kraniokerebral travma, neyroxirurgik aralashuvlar va neyroinfeksiyalar kiradi.
Afaziya haqidagi birinchi tadqiqotlar
Afaziya haqidagi dastlabki dalillar uzoq vaqt oldin paydo bo'lgan: hatto qadimgi Misr papiruslarida ham miyaning shikastlanishi tufayli gapirish qobiliyatini yo'qotgan odamlarning misollari tasvirlangan. Ammo zamonaviy ilm-fanni boshlagan afaziyaning asosli tadqiqotlari 19-asrda Evropada amalga oshirildi.
1861 yilda frantsuz nevrologi Pol Broka miyaning shikastlanishi natijasida nutqi deyarli yo'qolgan ikkita bemorning holatlarini tasvirlab berdi. Ulardan biri har qanday vaziyatda faqat "tan" bo'g'inini talaffuz qila olardi, u uchun u hatto tan Tan laqabini olgan. Postmortem otopsi shuni ko'rsatdiki, pastki frontal girusning orqa qismi ikkala bemorda ham ta'sirlangan. Ushbu zona olim Brok zonasi nomi bilan atalgan va afaziyaning tegishli turi, odam nutqni shakllantirish qiyin bo'lganida, Brokaning Afaziya hisoblanadi.
Keyingi seminal asar 1874 yilda paydo bo'lgan va nemis shifokori Karl Vernikaga tegishli edi. Uning ikki kasali ancha ravon gapirishardi, lekin ayni paytda ularning nutqi ma'nosiz edi va ular o'zlari birovning nutqini yaxshi tushunmaydilar. Wernicke yuqori temporal girusning orqa qismiga ta'sir ko'rsatganligini va Broca kabi sharafga sazovor bo'lganligini ko'rsatdi: miyaning bu sohasi va tegishli Afaziya turi uning nomi bilan atalgan.
O'shandan beri ko'plab olimlar afaziyaning namoyon bo'lishi va miya asoslari to'g'risida tushunchalarini takomillashtirdilar va kengaytirdilar. Rus olimlari orasida neyropsixolog Aleksandr Romanovich Luriyani alohida ta'kidlash kerak. Ulug 'Vatan urushi paytida u Chelyabinsk viloyatidagi katta kasalxonani boshqargan, u erda askarlarning boshiga o'q uzib, ko'pincha Afaziya keltirib chiqargan. Ushbu klinik kuzatuvlarga asosan Luriya g'arbdan tubdan farq qiladigan va hanuzgacha Rossiyada klinik amaliyotda qo'llaniladigan Afaziya klassifikatsiyasini ishlab chiqdi.
Afaziya belgilari
Afaziyaning eng tez-tez uchraydigan alomatlaridan biri bu so'zni eslab qolish qiyinligi. Ehtimol, har qanday odam siz biron bir so'zni bilganingizda tuyg'u bilan tanish, u tilda aylanadi, lekin siz uni kerakli daqiqada eslay olmaysiz. Afaziya bo'lgan odamlar bu yoqimsiz hissiyotni doimo boshdan kechirishadi.
Ammo Afaziya bilan, turiga qarab, boshqa ko'plab alomatlar paydo bo'lishi mumkin. Pol Broka ta'riflagan afaziyaning ravon bo'lmagan turlarida bemorlarda ravonlik buzilgan. Ular ozgina gapiradilar, qoqiladilar va eng og'ir holatlarda ular umuman gapira olmaydilar yoki har qanday aloqa vaziyatlarida faqat bitta so'z yoki hecadan foydalanadilar. Ba'zida bu hatto qarindoshlarini hayratga soladigan odobsiz til. Afaziyaning ravon bo'lmagan turlari bilan so'zlarni izchil jumlalarga birlashtirish, so'zlarni to'g'ri tartibda va to'g'ri grammatik shakllarda ishlatish qiyin. Bir erkak aytmoqchi: "Xotinim kecha do'konga bordi", lekin buning o'rniga: "Xotinim do'konga bordi".
Aflaziyaning ravon turlari bilan, masalan Karl Vernik tasvirlaganidek, odamlar ravon gapirishadi, qat'iy ikkilanmasdan, lekin shu bilan birga nutq "og'zaki salat" ga o'xshash bo'lishi mumkin, noo'rin yoki mavjud bo'lmagan so'zlar ishlatilgan. Masalan, xuddi shu jumla o'rniga: "Xotinim kecha do'konga bordi", bir kishi aytadi: "Onam kecha lapamasin sotib olishga ketdi". Shuningdek, ravon Afaziya bilan og'rigan odamlarga birovning nutqini tushunish qiyin kechadi. Eshitishning o'zi buzilmaydi, lekin ona tili begona tusga kira boshlaydi, ma'nosi tushunarsizdir.
Afaziyaning barcha turlari bilan bemorlar o'z fikrlarini so'z bilan kiyintirish va boshqalarning so'zlarining ma'nosini tushunish uchun qiyinchiliklarga duch kelishlari juda muhimdir. Fikrlash jarayonlarining o'zi bezovta qilinmaydi, dunyo haqidagi barcha bilimlar saqlanib qoladi. Agar biror kishi biron bir tovoqqa qarab, uni "chashka", "tokcha" deb atasa yoki hech qanday nom berolmasa ham, u bu idish-tovoq bo'lagi ekanligini juda yaxshi tushunadi, unga sho'rva quyib, undan eyish mumkin. qoshiq bilan. Ya'ni, dunyo va fikrlash haqidagi bilim bir xil bo'lib qoladi va faqat og'zaki qobiq yo'qoladi.
Afaziya tasnifi
Rossiyada va G'arbda afaziyaning tubdan turli xil tasniflari qo'llaniladi. G'arb tasnifi uchta oddiy mezonga asoslanadi: odam nutqni qanday qilib yaratishi, birovning nutqini tushunishi va eshitganlarini takrorlashi mumkin. Brokaning Afaziya bilan nutqni ishlab chiqarish va takrorlash buziladi, Vernikening Afaziya bilan - nutqni tushunish va takrorlash, o'tkazuvchan afaziya bilan faqat takrorlash va avlod va tushuncha saqlanib qoladi.
Rossiyada Luriyaning tubdan boshqacha tasnifi qo'llaniladi. Bu sindromli yondashuvga asoslangan. Ya'ni, bemorda barcha darajalarda kuzatilgan buzilishlarni keltirib chiqaradigan yagona mexanizm ajratilgan. Masalan, efferent motorli Afaziya bilan odam uchun hecelerden so'zlar, so'zlardan jumla qilish qiyin. Xuddi shu tarzda, og'zaki bo'lmagan darajada, boshqa aqliy funktsiyalarda unga bir qator harakatlarni takrorlash yoki muayyan ketma-ketlikdagi harakatlarni bajarish qiyin. Elementlarning ketma-ketlikda hizalanishi buzilishlarni keltirib chiqaradigan yagona neyropsikologik mexanizmdir.
Afaziyada miyada nima bo'ladi?
Afaziya miyaning nutq bilan bog'liq har qanday sohasi ta'sirlanganda paydo bo'ladi. O'ng qo'llarda, odatda, Afaziya chap yarim sharga ta'sirlanganda sodir bo'ladi, chunki bu ularning nutq jarayonida asosiy rol o'ynaydi. Chap qo'li odamlarda nutq ko'proq o'ng yarim sharga va ikkalasiga ham ishonishi mumkin.
Afaziya bilan kasallangan joylar juda ko'p. Bular nafaqat 19-asrda muhokama qilingan Brok va Vernik zonalari, balki bugungi kunda biz uning katta tarmoq ekanligini bilamiz. So'nggi paytlarda miya yarim korteksining qaysi sohalari zararlangani emas, balki qaysi yo'llar buzilganligi, ya'ni korteks maydonlarini bir-biriga bog'laydigan, bir-biri bilan "aloqa qilish" imkonini beradigan oq materiya yo'llari degan nazariya paydo bo'ldi. va ishlaydigan tarmoq sifatida ishlash. Masalan, yaqinda o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, hatto Brokaning hududi ta'sirlangan bo'lsa ham, lekin qo'shni yo'llar saqlanib qolsa, u holda odamda Afaziya bo'lmaydi.
Afaziya tashxisi
Bemorda Afaziya bor-yo'qligini, uning qaysi turi va qanday og'irligini aniqlash uchun mutaxassis - logoped yoki neyropsikolog - test o'tkazadi. Faqatgina bemor bilan suhbatlashish etarli emas: bu to'liq rasmni ko'rsatmaydi. Shuning uchun mutaxassis keng qamrovli tekshiruv o'tkazadi va tildan foydalanishning barcha jihatlari bo'yicha topshiriqlar beradi. Masalan, u rasmlardan so'zlarni nomlashni, hecalarni yoki so'zlarni o'zingizdan keyin takrorlashni, bir qator rasmlar asosida hikoya tuzishni, eshitilgan gap uchun mos rasmni tanlashni so'raydi.
Ingliz tilida so'zlashadigan mamlakatlarda bir nechta diagnostika testlari ishlab chiqilgan, shunda mutaxassislar tayyor materiallarni tanlashlari mumkin. Rossiyada standartlashtirilgan test mavjud emas va nutq terapevtlari shaxsiy rivojlanishdan foydalanishlari kerak. Biroq, neyroningvistika bo'yicha HSE laboratoriyasi Rossiya afaziologik testini ishlab chiqishni yakunlamoqda. Bu keng qamrovli diagnostik test. U standartlashtirilgan: biz nutqida nuqsoni bo'lmagan sog'lom odamlarning katta guruhlari bilan suhbatlashamiz, ularning vazifalarini qanday bajarishini tekshirish va to'g'ri test materialini tanlash.
Chet ellarda afaziologik tadqiqotlar
Har bir til uchun maxsus diagnostika testlarini ishlab chiqish kerak, chunki to'g'ridan-to'g'ri tarjima bilan chet el materiallari muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin. Masalan, bitta tilda so'z tovush tarkibida sodda bo'lsa, boshqa tilda uning analogini talaffuz qilish qiyin bo'ladi. Bunga ingliz televizorini ("tivi") misol qilib keltirish mumkin, u rus tiliga tarjima qilinganda, talaffuzi qiyin bo'lgan "TV" ga aylanadi va endi nomlash oson emas.
Grammatika bilan bog'liq ko'proq muammolar. Masalan, ingliz tilida murakkab grammatik tuzilmalarni tushunishni sinab ko'rish uchun passiv konstruktsiyalar tez-tez ishlatiladi, masalan, "Qiz o'g'il bolani o'padi", bu so'zma-so'z tarjimada "Qiz bolani o'padi". Rus tilida passiv ovoz deyarli ishlatilmaydi, shuning uchun agar siz rus tilidagi ona tilida so'zlashuvchilar tomonidan uning tushunchasini sinab ko'rsangiz, demak, bu hatto nutqida nuqsoni bo'lmagan odamlar orasida ham chalkashliklarni keltirib chiqaradi.
Va nihoyat, madaniy xususiyatlar. Kundalik vaziyatlarda nutqdan foydalanishni sinovdan o'tkazadigan gollandiyalik diagnostika testi mavjud. Undagi vazifalardan biri quyidagicha yangraydi: «Siz ko'chada eski do'stingizni uchratdingiz, sizning qo'lingiz gipsda. U sizga ajablanib qaraydi. Unga nima bo'lganini tushuntirib bering. " Gollandiyalik ma'ruzachilar, agar ular nutqida nuqsonlari bo'lmasa, voqea haqida batafsil ma'lumot berishadi. Ko'pincha rus tilida so'zlashadigan odamlar singan oyoqni shunday tasvirlaydilar: "Men yiqildim, uyg'ondim - gipsli gips". Shuning uchun madaniy kontekst chet el testidan olingan materialni noo'rin qildi.
Afaziya tarqalishi
Hatto optimistik hisob-kitoblarga ko'ra, Rossiyada har yili qon tomirlarining yarim millionga yaqin yangi holatlari ro'y beradi, ularning har uchdan bir qismi afaziyaga olib keladi. Shunday qilib, Rossiyada bitta qon tomir natijasida har yili afaziyaning 150 mingga yaqin yangi holatlari paydo bo'ladi.
Qizig'i shundaki, afazi, masalan, Parkinson kasalligiga qaraganda tez-tez uchraydi. Ayni paytda Parkinson kasalligi har kimning og'zida va deyarli faqat mutaxassislar Afaziya haqida tasavvurga ega. Ehtimol, bu falaj bilan birga qon tomir, kraniokerebral travma, jarrohlik natijasida ko'plab og'ir buzilishlar rivojlanishi mumkinligi bilan bog'liq. Odamlarga turish, yurish, qo'l va oyoqlarini harakatlantirish va yutish qiyin bo'lishi mumkin. Ushbu eng jiddiy buzilishlar fonida Afaziya ko'pincha eng kichik muammo bo'lib tuyulishi tabiiy va shu sababli reabilitatsiya jarayonida unga etarlicha e'tibor berilmaydi.
Afaziyani davolash
Nutqni tiklash uchun siz nutq terapevti bilan ishlashingiz kerak. Keng tarqalgan noto'g'ri tushuncha shundaki, ular faqat chaqaloqlarda "r" tovushini o'rnatish bilan shug'ullanadilar. Ammo bunga qo'shimcha ravishda, nutq terapevtlari ko'plab boshqa narsalar bilan shug'ullanishadi, shu jumladan afaziyada nutqni tiklash.
Birinchidan, nutq terapevti diagnostika testini o'tkazadi va odam nutqining qaysi jihatlari buzilganligini aniqlaydi, so'ngra ularni o'rgatadi. Masalan, u so'zlarni tanlashni, grammatik jihatdan murakkab jumlalarni tushunishni rivojlantiradi, dialogik nutqqa o'rgatadi. Qon tomiridan bir necha yil o'tgach ham, mashqlar natijasida nutq yaxshilanishi mumkin, shuning uchun nutqning tiklanishi o'z yo'nalishiga o'tishiga va nutq terapevtiga murojaat qilishiga yo'l qo'ymaslik kerak.
Bemorlar mashqlarga javob berishlari bilan farq qiladilar. Shu sababli, so'nggi yillarda mashqlar samaradorligini oshirish, ularni miyani stimulyatsiya qilish bilan birlashtirish mumkinmi yoki yo'qmi, faol tekshirilmoqda. Masalan, transkranial mikropolyarizatsiya usuli mavjud: elektrodlar odamning boshiga qo'yiladi, bu orqali kuchsiz elektr toki beriladi. Bu tuyuladigan darajada qo'rqinchli emas - engil yonish hissi yoki karıncalanma hissi kabi, bu juda ko'p noqulaylik tug'dirmaydi. Xulosa shuki, zaif elektr tokining ta'siri neyronlarning qo'zg'aluvchanligini oshirish, ularni mashg'ulot uchun "sozlash" va shu tariqa mashqlar natijasini oshirish uchun mo'ljallangan.
Afaziya bilan kasallangan odamlarga munosabat
Tasavvur qiling, og'ir Afaziya bilan og'rigan bemor tashqariga oziq-ovqat do'koniga boradi. Yaxshiyamki, atrofdagilar uning nega g'alati gapirayotganini tushunmaydilar. Eng yomon holatda, ular unga sabrsizlik bilan munosabatda bo'lishadi, qo'pollik qilishadi, ichkilikboz bilan adashishi mumkin. Natijada, odam izolyatsiya qilinadi, noxush holatlar yuzaga kelmasligi uchun aloqalardan qochishga harakat qiladi. Ba'zida Afaziya bilan kasallangan odamning yaqin muhiti ham kasallikning mohiyatini to'liq anglamaydi, odam shunchaki gaplashish va tushunish emas, balki fikrlash qobiliyatini yo'qotgan deb yanglish fikrda.
G'arbda Afaziya bilan kasallangan odamlarni jamiyatga qo'shish bo'yicha keng ko'lamli kampaniyalar mavjud. Axborot materiallari nashr etiladi (Amerika Afaziya Milliy Assotsiatsiyasi veb-saytida bo'lgani kabi), bemorlar va ularning qarindoshlari uchun muntazam ravishda uchrashuvlar-klublar o'tkaziladi va afaziyani engib o'tishning shaxsiy hikoyalari bilan badiiy filmlar suratga olinadi. Hatto avtoulovning orqa oynasida stikerlar ham bor, ularda afaziya ta'rifi yozilgan bo'lib, tirbandlikdagi haydovchilar o'qishlari va eslashlari mumkin.
Ushbu chora-tadbirlarning barchasi jamiyat uchun do'stona va ma'qulroq bo'lishi uchun muhimdir, shunda Afaziya odatiy hayot kechirishga, muloqotga kirishishga va o'z ichiga kirib ketishga kamroq xalaqit beradi. Rossiyada axborot kampaniyasini boshlash uchun bizning laboratoriyamiz birinchi qadam sifatida Afaziya haqida ma'lumot varaqasi, shuningdek, bemorlar uchun "vizitkalar" chiqardi.
Shuningdek, Rossiyada afaziyaning asosiy sababi - qon bosimiga qarshi kurash kampaniyalari boshlangan. Qon bosimi, qon shakar miqdorini nazorat qilish, chekishni tashlash, spirtli ichimliklarni haddan tashqari iste'mol qilish, vazn va ovqatlanishni nazorat qilish va faol hayot tarzini boshqarish orqali qon tomir xavfini kamaytirish mumkin. Qon tomirini o'z vaqtida qanday aniqlashni bilish ham muhimdir: tezroq tibbiy yordam ko'rsatilsa, qaytarib bo'lmaydigan oqibatlarga olib kelish xavfi kamayadi. Rus tilida siz ORBI Strok Foundation fondi va insultga qarshi sog'liqni saqlash agentliklari veb-saytida xavf omillari va qon tomirlarini aniqlash to'g'risida o'qishingiz mumkin.
Afaziya bo'yicha zamonaviy tadqiqotlar
Afaziya paytida miyada aniq nima sodir bo'lishini tushunish muhimdir. Bemorning miyasi qayerda zarar ko'rganligini bilish uchun o'limdan keyin otopsiyani kutish kerak bo'lgan Pol Brok va Karl Vernikening davridan beri texnologiya juda tez rivojlandi. 21-asrda miyaga qarash zararsiz va og'riqsiz bo'lishi mumkin. Magnit-rezonans tomografiya yordamida miyaning qaysi aniq lezyonlari o'ziga xos belgilarga mos kelishini tekshiradi; miyaning faoliyati Afaziya paytida qanday o'zgaradi (til vazifalarini bajarish paytida ham, dam olish paytida ham); miyaning qanday anatomik va funktsional xususiyatlari nutqni tiklash muvaffaqiyatini bashorat qiladi.
Neyrolingvistika laboratoriyasining so'nggi tadqiqotlaridan birining natijalari Cortex jurnalida - Olga Draga va Yuliya Akininaning maqolalarida e'lon qilindi. Mualliflar Luriya tasnifi bo'yicha afaziya turlaridan birini - semantik afaziyani ko'rib chiqdilar va uning qaysi miya lezyonlariga mos kelishini ko'rsatdilar. Yuqorida aytib o'tganimizdek, G'arbda va Rossiyada afaziyaning turli xil tasniflari qo'llaniladi. Ular bilan "do'stlashishga" harakat qilish, ikkinchisida "ko'r dog'lar" ni ochish uchun bitta tasnifning kuchli tomonlaridan foydalanish muhimdir.
Xuddi shu Cortex jurnalida laboratoriya xodimi Mariya Ivanova ma'lum til funktsiyalarining buzilishi miya yo'llarining shikastlanishi bilan qanday bog'liqligini tadqiq qildi. Tadqiqot miyaning kortikal sohalari emas, balki ularni bog'laydigan yo'llar muhim degan fikrning tobora ommalashib borishiga asoslanadi. Maqolada qaysi yo'llar zararlanganda, so'zlar va jumlalarni yaratish va tushunish qobiliyati yo'qolganligi ko'rsatilgan.
Bizning laboratoriyamiz ko'proq amaliy ishlanmalar bilan shug'ullanadi: masalan, biz klinik diagnostikada foydalanish uchun rus afaziologik testini ishlab chiqmoqdamiz, terapiyaning samaradorligi bo'yicha tadqiqotlar o'tkazmoqdamiz, bu erda nutq terapiyasi darslari miyani stimulyatsiya qilish bilan birlashtirilgan.
Afaziya bilan bog'liq tadqiqotlarning istiqbollari
Ko'p yillik izlanishlarga qaramay, nutqni tiklash muvaffaqiyatini qanday bashorat qilish, terapiyani eng samarali tarzda qanday tanlash kerakligi, shu jumladan eng og'ir holatlarda, nutqni muvaffaqiyatli tiklashda miya faoliyati qanday qayta tashkil etilishi haqida savollarga hali ham aniq javob yo'q. Bu savollarning barchasi tadqiqotchilarning diqqatini jalb qiladi.
Afaziya bo'yicha tadqiqotlar umuman nevrologiya bilan bir qatorda rivojlanib, uning so'nggi ishlanmalarini qabul qiladi: miyani stimulyatsiya qilishning yangi usullaridan miya-kompyuter interfeysi yordamida muqobil aloqa usullariga. Biroq, kelajakdagi eng yuqori texnologik ishlanmalar ham nutq terapiyasini o'rnini bosa olmasa kerak - ehtimol bu reabilitatsiya tamal toshi bo'lib qoladi va texnologiya uni to'ldiradi²⁴.
Afaziyani tekshirish usuli
Har qanday nutqni tekshirish oddiy usullar bilan, ya’ni harflar, son¬ar va fonemalarni tekshirishdan boshlanadi. Tekshirish paytida, albatta, utqning motor va sensor tomonlariga e'tibor qaratiladi.
1. Spontan va dialogik nutq.
Bemorga oddiy savollar beriladi:
- ismingiz nima?
- ahvolingiz qanday?
- yoshingiz nechada?
Bemor ularga "Ha, yo'q, yaxshi, yomon” deb qisqa javob qaytaradi.
2. Avtomatlashgan nutq.
1- topshiriq. 1 dan 10 gacha sanang: 1, 2, 3, 4, S, 6, 7, 8, 9,10.
2- topshiriq. Hafta kunlarini aytib chiqing: dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma, shanba, yakshanba.
3-topshiriq. Oylarni aytib chiqing: yanvar, fevral, mart, aprel, may, iyun, iyul, avgust, sentyabr, oktyabr, noyabr, dekabr.
3. Takroriy nutq.
1- topshiriq. Unli tovushlarni takrorlash: A, 0,1, E, U, Yu.
2- topshiriq. Undosh tovushlarni takrorlash: M, N, P, L, T, K.
3- topshiriq. Muxolif fonemalarni takrorlash: В-P, P-В, D-T, T-D, Z-S, S-Z.
4- topshiriq. Tovushli birikmalarni takrorlash: BI-BA-BO; BA-BO-BI.
4. So'zlarni takrorlash.
- uy, tol, chol, oyna, bola, choynak; trolleybus, tralli-vali, tarallabedod.
5. Birikmali so'zlarni takrorlash.
- quloq-burun-ko'z;
- ko'z-quloq-burun.
6. Jumlalarni takrorlash.
- qirq kokilli qizaloq.
- sepkilli Sayyora soyga sakradi;
- Qarg'alar qarag'ayga qo'na olmay qaytib ketishdi.
7. Oddiy so'zlar ma’nosini tushunish.
- ko'zingizni yuming;
- og'zingizni oching;
- tilingizni chiqaring.
8. Oddiy grammatik konstruksiyalarni tushunish.
- o'ng qo'lingizni ko'taring;
- qoshiqni choynak yoniga qo'ying;
chap qo'lingiz bilan o'ng ko'zingizni ko'rsating.
9. Murakkab grammatik konstruktsiyalarni tushunish.
- qalamni o'ng qo'lingizga olib kitobning ichiga qo'ying;
- sochiqni yostiqning tagiga qo'ying;
- piyolani chap qo'lingiz bilan olib o'ng tomonga qo'ying;
- Lola Karimdan oqroq, demak, kim qora?
- onasining singlisi unga kim bo'ladi?
- akasining otasi ukasiga kim bo'ladi?
Ushbu oddiy tekshiruvlar orqali bemorda afaziyaning motor (afferent, efferent) va sensor (akustik-gnostik, semantik) turlari aniqlab olinadi²⁵.