Professori f m. f d. I. Sattorov ttymi qoshidagi al o‘qituvchisi L

w

• 
  M
  

a

• 
  ы
  

Jh

"o

M

a

a

■o

a

0. 
   M u
   

01

ai

H

12- ilovа
Birinchi gravitatsion linza 1979 yilda ochilgan. Bu QSO 0957 + 561 А va V kvazari edi. Uning uchun ikki tasvir orasidagi masofa 6 burchakiy sekundni tashkil etdi. Fozirda 25 ta gravitatsion linzalar ma’lum. Tashkil etuvchilar orasidagi minimal masofa 0,77", maksima! masofa esa 7" ga teng. Galaktikalar to’dasi хudi gravitatskn linza kabi.

^Sariq ^rang^{da to}’^dag^{a kiruvchi} g^alak^{tikalar, ko}’^{k ran}g^{da esa}

- to’dadan tashqarida turgan bitta galaktikaning bir nechta tasviri ko’rsatilgan.


40


13- ilova

Osmondagi eng yorug’ va bizga yaqin galaktika Magellan bulutiari hisoblanadi. U janubiy yarimsharda, qurollanmagan ko’z bilan xuddi ikkita oq tuman bulut kabi, Somon Yo’li singari ko’rinadi. Katta Magellan bulitidan bizga tomon yorug’lik 170 ming yilda, Kichik Magellan bulutidan esa - 200 ming yilda etib keladi.




NGC1313 noto’g’ri galaktika SHer. 1, Maxalliy guruxjagi elliptik karlik

galaktika.

41

14- itova

ХХ asrning o’rtalariga kelib, katta teleskoplar, barcha galaktikalarning 5-10% juda g’alati, egrilangan ko’rinishga ega ekanligini aniqladi, shuning uchun ularni Xabbl asosida sinflashtirish juda mushkul. Ba’zan bunday galaktikalar yorishib turgan galo bilan o’ralgan yoki yulduz o’ramlari bilan boglanigan. Ba’zida galaktikalardan yuz ming yorug’lik yiliga teng bo’lgan masofada dum qoladi.

9

O’zaro ta’sirlashuvchi g’ildirak galaktikasi.




Stefan kvinteti - beshta, bir-biriga yaqin joylashgan, o’zaro ta’sirlashuvchi galaktikalar







NCG4038/4039 O’zaro ta’sirlashuvchi galaktikalar. (Antenna).




Arp 220 infraqizil galaktika

Ikkita galaktikaning bir biriga qo’shilib ketishi




NGC5128 Radiogalaktika (TSentavr А).

42







15- ilova

Kamdan - kam hollarda gallaktikalar yakka holda uchraydilar. Galaktikalarning 90 foizi o’ndan bir necha minggacha a’zolari bo’lgan to’dagi jamlanganlar. Galaktikalar to’dasining o’rtacha diametri 5 Mpk, to’dadagi galaktikalarning

o’rtacha soni _- 1.30 ga vetadi

_} Uchburchak tumanligi

Somon yo’li

Sher II

Andromeda tuma nligi




Parizod yulduz turkumidagi to’da.

16. 
    ilova
    

16. 
    ilova
    

Osmonning uchdan bir qismini qoplab turuvchi, ushbu uch o’lchovli xaritada, 11 mingdan ziyod galaktikalar belgilangan.

43




18- ilova




Gаlаktikаlаr keng Ьо^Ь^1ш^а bo^,lingаn qаtlаmlаr vа tаsmаlаrni hosil qiluvchi

o^,tаto^,dаgа yig^,ilgаn

19. 
    ilova
    

—

Asrlar davomida turli kosmologik modellar bir - birlarini almashtirib kelganlar, lekin doim Koinot vaqt va fazoda cheksiz emas deb kelganlar. Yulduzlar osmoni o’zgarmaslik va doimiylik ramzi bo’lib kelgan.

XX asrda Koinotning kengayishi xaqidagi ikkita eksperimental faktlar o’z tasdig’ini topdi:

• 
  qizilga siljish,
  
• 
  relektiv nurlanish.
  

1929 yilda, galaktikalarning spektrini kuzatishdan kelib chiqqan holda, amerikalik astronom Edvin Xabbl o’z qonunini shakllantirdi: Galaktikalar orasidagi masofa ortib borgani sari, unga proportsional ravishda galaktikalarning uzoqlashish tezligi ortadi.

V = H -R.

Ushbu qonun Xabbl qonuni nomini oldi. Hozirgi kunda Xabbl doimiysi H = 70 km/(s • Mpk) ga teng.

44

Galaktikalarniiiq uzoqlashush tezligi km/s

0123456789 Galaktikalargacha bo'lgan masofa Mps

19. 
    ilova
    

Galaktikalardagi qizilga siljish miqdori, ulargacha bo’lgan masofani katta aniqlik bilan o’lchash imkonini beradi. Galaktikalar spektridagi chiziqlarning siljishi qancha katta bo’lsa, galaktika shuncha uzoqda bo’lishini ko’rsatadi. Galaktikalargacha bo’lgan masofani aniqlashning ushbu usuli, astronomik amaliyotda birinchi bo’lib А.А. Belopolskiy tomonidan tadbiq etilgan, fizika kursidan bizga yaxshi ma’lum




45

21- ilova Manbaning uzoqlashishi sari uning nurlanish chastotasi (tebranishi) kamayadi, yaqinlashgani sari ortadi. Agar chastota bilan emas, to’lqin uzunligida qaraladigan bo’lsa, unda kuzatuvchining koordinata sistemasida manbaning nurlanishi quyidagi formula bilan ifodalanadi bu yerda ^л° - to’lqin uzunligining o’zgarishi,^1^ - galaktikaning uzoqlashish tezligi, s - yorug’lik tezligi, Xo - quzg’almas manbaning to’lqin uzunligi. Boshqa tarafdan manbaning tezlanishi, ungacha bo’lgan masofaga Xabbl qonuni bilan bog’langan: bu yerda H- Xabbl doimiysi, R -galaktikagacha bo’lgan masofa. АЛ z - Qizilga siljishning л kattaligini bilgan holda masalan, qanday dir biror bir galaktika uchun, ungacha bo’lgan masofani aniqlash mumkin. 24 22 20 18 16 14 12 10 Qizi;ga silji&h kattaligi, z

60

120

180

240

300

46

22- ilova Koinot deganda biz astronomik nuqtai nazardan qaralgan, moddiy olamni tushunamiz. Kosmologiya - bu bir butun va yagona Koinot to’g’risidagi fan. Koinotda o’zgarishlar qaytarilmas xususiyatda, sekinlik bilan o’tadi, masalan uning kengayishi. Koinotning kuzatish mumkin bo’lgan qismini Metagalaktika deb ataladi. Metagalaktikani turli xildagi kuzatiladigan strukturali elementlar tashkil etadi: bular galaktikalar, yulduzlar, o’tayangilar, kvazarlar va h.k. Metagalaktikaning o’lchamlari bizning kuzish imkoniyatlarimiz bilan chegaralangan va hozirda 10^26 m ga teng deb olinadi. Koinotning o’lchamlari deyish, bu shartli ravishda ekanligi tushunarli: real Koinot cheksizdir va u hech qayerda tugamaydi.
	. . ^1 - 1 • . • • • 0 ’ ^ ^v • i.' m < * j> * • • . . f • • . , * % • V . * 40 • 4( i • * . * * ; . >.‘ .' '

23- ilova

Koinot deganda biz astronomik nuqtai nazardan qaralgan, moddiy olamni tushunamiz. Kosmologiya - bu bir butun va yagona Koinot to’g’risidagi fan.

Koinotda o’zgarishlar qaytarilmas хususiyatda₍ sekinlik bilan o’tadi, masalan uning kengayishi. Koinotning kuzatish mumkin bo’lgan qismini Metagalaktika deb ataladi.

Metagalaktikani turli xildagi kuzatiladigan strukturali

elementlar tashkil etadi: bular galaktikalar, yulduzlar,

o’tayangilar, kvazarlar va h.k. Metagalaktikaning o’lchamlari bizning kuzish imkoniyatlarimiz bilan chegaralangan va hozirda 10²⁶ m ga teng deb olinadi. Koinotning o’lchamlari deyish, bu shartli ravishda ekanligi tushunarli: real Koinot cheksizdir va u hech qayerda tugamaydi.

47