Практикум по статистике. (2 издание). Тащкент изд. «Iqtisod-moliya»

40 – masala. Dehqon bozorlarida sotilgan tovar miqdori va bahosi to’g’risida quyidagi ma’lumotlar kiritilgan:

Tovar- lar	Moskva (rublda)							Toshkent (sumda)
	1kg bahosi, so’m				miqdori,T			1kg bahosi, so’m				miqor, T
	Yanvar	fevral	mart	Yanvar		fevral	mart	Yanvar	fevral	mart	Yanvar	fevral	mart
Kartoshka	1200	1400	1500	3000		3500	4000	1400	1700	1810	1000	1200	1350
Karam	600	630	700	1200		1000	900	500	600	450	300	290	500

Turli variantlarda baho va fizik hajm hududiy individual va umumiy indekslari hisoblansin. Tahlil kiling.

8. 
   AHOLI STATISTIKASI
   

Uslubiy ko’rsatmalar va namunaviy misollarni yechish
Ushbu mavzu bo’yicha o’quvchi olgan nazariy bilimlarini mustahkamlashi va zamonaviy ko’nikmalar hosil qila olishi uchun quyidagi ko’rsatkichlarni bilishi va hisoblashni bilishi kerak:

• 
  aholi sonini va uning mamlakat hududi bo’yicha joylashishini (ma’muriy hudud, shahar va qishloq hududi ) aniqlashni;
  
• 
  aholi tarkibini (jinsi, yoshi, millati, ijtimoiy holati, ma’lumoti va boshqa belgilari bo’yicha) tahlil qilishni;
  
• 
  aholi tabiiy harakatini (tug’ilish, vafot etish, tabiiy o’sish, nikohdan o’tish yoki ajralish) tahlil qilishni;
  
• 
  aholi migratsiyasini baholashni;
  
• 
  o’rtacha umr ko’rish davomiyligi va hayotiylik darajasini aniqlashni;
  
• 
  aholining kelajakdagi sonini va tarkibini bashoratlash usullarini.
  

Aholi sonini aniqlash manbalari sifatida aholini ro’yxatga olish va joriy hisob ma’lumotlari xizmat qiladi. Joriy hisob ma’lumotlari bo’yicha yil oxiridagi aholi soni quyidagicha aniqlanadi:

A₁  A₀

• 
  ^(Atug'
  

• 
  A_o'l )  (A_kel
  
• 
  A_ket ),
  

bu yerda: A₁ - yil oxiridagi aholi soni; A₀ - yil boshidagi aholi soni; A_{tug`</sub> - yil davomida tug’ilganlar soni; A<sub>o`l} - yil davomida vafot etganlar soni; A_kel

- yil davomida boshqa hududlardan ko’chib kelganlar soni; A_ket - yil davomida boshqa hududlarga ko’chib ketganlar soni.

Ma’lum bir hudud va sanadagi aholi sonini aniqlashda statistika aholini

toifalarga (kategoriyalar) ya’ni doimiy, mavjud, vaqtincha yashovchi va vaqtincha yo’q aholiga bo’lib o’rganadi.

Doimiy aholi - bu aholini ro’yxatga olish davrida qaysi joyda bo’lishdan qat’i nazar muayyan hududda doimiy yashovchi kishilar yig’indisidir.

Mavjud aholi –ma’lum hududdagi barcha yashovchi kishilar, ya’ni doimiy yashayotgan kishilar va vaqtincha boshqa hududlardan kelganlar yig’indisidan tashkil topadi.

Aholi toifalari o’rtasida quyidagi tengliklar mavjud:

DA = MA + V_{yo`q</sub> – V<sub>yash</sub> MA = DA + V<sub>yash</sub> – V<sub>yo`q}

bu yerda: DA - doimiy aholi soni; MA - mavjud aholi soni; V_yo`q – vaqtincha yo’q aholi soni; V_yash – vaqtincha yashovchi aholi soni.

Aholi soni aniq bir sanaga, o’rtacha aholi soni esa davr uchun aniqlaniladi.

1. 
   Agar aholi soni davr boshiga va oxiriga berilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha arifmetik oddiy formulasi yordamida aniqlanadi:
   

_{A } A₀  A_{1 ,}




2bu yerda: A - aholining o’rtacha soni; A₀- davr(yil) boshidagi aholi soni; A₁- davr (yil) oxiridagi aholi soni.

2. 
   Agar aholi soni to’g’risidagi ma’lumotlar ma’lum sanaga teng davrlarda berilgan bo’lsa, u holda o’rtacha xronologik formuladan foydalaniladi:
   

^A1  A  A  ...  ^An

A  ²

2 3 ₂

n 1

1. 
   misol. Tumandagi doimiy aholi soni bo’yicha quyidagi ma’lumot keltirilgan. 2014-yil birinchi yarim yillikda aholining o’rtacha soni 137,4 kishi, III chorakda aholining o’rtacha soni 140,1 kishi, 1 oktabrda 139,4 ming kishini, 1
   

noyabrda 140,2 ming kishini, 1 dekabr 141,3 ming kishini 2015- yil 1-yanvarda 141,9 ming kishini tashkil etgan. Ushbu ma’lumotlar asosida aholining IV-chorak, ikkinchi yarim yillikda va yillik o’rtacha sonlari aniqlansin.

Yechish:

1. 
   IV chorakda aholining o’rtacha soni teng:
   

^A1  A

 ...  <sup>An

139,4</sup>  140,2  141,3  ^141,9

A  ²

2
n  1

²  ^{2 2}  140,6 ming kishi.

4  1

2. 
   ikkinchi yarim yillikda
   

_{A }  A_i

n

 ^{140,1  140,6}  140,3 ming kishi.

2

3. 
   yillik o’rtacha soni
   

_{A }  A_i

n

 ^{137,4  140,3}  138,9 mind kishi .

2

Aholini tabiiy harakati ko’rsatkichlari.

Aholini tug’ilish koeffisiyenti quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

^Кtug`

 ^Аtug` 1000,

А

bu yerda, А_tug` - yil davomida tug’ilgan bolalar soni.

Aholining o’lish koeffisiyenti esa, quyidagi formula asosida aniqlanadi.

^Кo`l

 ^Аo`l 1000,

А

bu yerda, А_o`l - yil davomida o’lganlar soni.

Aholining tug’ilish va o’lish ko’rsatkichlari yordamida aholining tabiiy harakati ko’rsatkichi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

^Кtab <sup>

А</sup>tug` <sup> А</sup>o`l А

1000

yoki
Aholini

^Кtab

^{ К}tug`

• 
  ^Кo`l
  

tug’ilish

darajasi to’g’risida yanada ham aniqroq ma’lumotga ega bo’lish uchun maxsus

tug’ilish koeffisiyenti va reproduktiv yoshidagi aholidan tug’ilish koeffitsiyentini hisoblash maqsadga muvofiq bo’ladi.

^Кmah.tug` <sup>

А</sup>tug`

А1549

1000,

bu yerda : А_1549 - 15 yoshdan 49 yoshgacha bo’lgan ayollar soni.

Xususiy tug’ilish koeffisiyenti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

_Bx

^Kxus.tug` ^

tug`




xAY

1000,

bu yerda:

K_xus.tug`- xususiy tug’ilish koeffisiyenti;

x

B

tug`

- “x” yoshidagi ayollardan

tug’ilgan bolalar soni;

AY x - “x” yoshdagi ayollarning o’rtacha soni.

Demografiyada yana bir muhim ko’rsatkich, bu yosh bolalar o’limi, u quyidagicha aniqlanadi:

^Ko`l.b

_A01

_ o`l.b _1000

o`l.b

Atug`

bu yerda: soni.

^A01 - 1 yoshgacha o’lgan bolalar soni;

^A_tug` - joriy yilda tug’ilgan bolalar

Aholining o’rtacha soni va tabiiy harakati ko’rsatkichlarini hisoblashni

quyidagi misolda ko’rib chiqamiz.

2. 
   misol. Respublika aholisi bo’yicha quyidagi ma’lumotlar keltirilgan (ming
   

kishi):

1. 
   Yil boshida aholi soni (A₀) – 27072,2
   
2. 
   Yil davomida:
   

Tug’ilganlar soni (A_tug`) – 646,1

O’lganlar soni (A_o`l) – 138,8

1 yoshgacha o’lgan bolalar soni (A_o`l.b) – 8,0

3. 
   Doimiy yashash uchun ko’chib kelganlar(A_kel) – 5,5 Respublikadan ko’chib ketganlar (A_ket) – 51,2
   
4. 
   
   1549
   15-49 yoshdagi ayollar yillik o’rtacha soniA  – 7349
   

Yechish.

1. 
   yil oxiridagi aholi soni (A₁) teng:
   

A₁  A₀  ( A_tug'  A_o'l )  ( A_kel  A_ket )  27072,2  (646,1 138,8)  (5,5  51,2) 

 27072,2  507,3  (45,7)  27534,3min g

2. 
   aholining o’rtacha soni ( А ) teng:
   

kishi.

_{А } А₀  А₁

2

_ 27072,2  27534,3 _{ 27303,2}

2

ming kishi.

3. 
   umumiy tug’ilish koeffisiyenti (K_tug` ) teng:
   

^Ktug`

 ^Atug` 1000 

А

646,1

27303,2

1000  23,6‰ .

4. 
   maxsus tug’ilish koeffisiyenti teng:
   

^Kmah.tug` <sup>

А</sup>tug`


^А15-49

1000  ^646,1 1000  87,9 ‰ .

7349

5. 
   o’lim koeffisiyenti (K_o`l) teng:
   

^Ko`l

 ^Ao`l 1000 

А

138,8

27303,2

1000  5,0‰.

6. 
   bolalarning o’limi koeffisiyenti teng:
   

_A01

8,0

^Кb.o`l

 ^b.o`l 1000 

^Аtug`

646,1

1000  12,4 ‰ .

7. 
   tabiiy harakat koeffisiyenti (K_t.o`) teng:
   

K  ^{Atug`  Ao`l} 1000  ^{646,1 138,8} 1000  18,5‰,

yoki

t.o` _А

27303,2

^Кt.o` <sup> К</sup>tug` ^{ К}o`l

 23,6 - 5,0  18,6‰.

8. 
   hayotlik koeffisiyenti
   

quyidagiga teng:

^Êhayot <sup>

Àtug`</sup> 100 

Ào`l

^646,1 100  465,4 _%

138,8

Demak, o’lganlar soniga nisbatan tug’ilganlar soni 4,654 marta ko’p ekan.

Mamlakat aholisi sonining o’zgarishi ko’chib kelgan va ko’chib ketgan aholi soniga, ya’ni aholining mexanik harakati (migratsiya)ga ham bog’liq.

Ko’chib kelgan va ko’chib ketgan aholi koeffitsiyentlari mos ravishda quyidagi formulalar asosida hisoblanadi:

^Кkel

 ^Аkel 1000;

А

^Kket

 ^Акеt 1000.

А

Aholini ko’chib kelishi va ko’chib ketishi asosida migratsiya ko’rsatkichi hisoblanadi.

^Кmig

_ ^Аkel ^{ А}ket

А

1000

yoki

^Кmig

^{ К}kel

• 
  ^Кket
  

Ushbu formula yordamida har 1000 kishiga aholining mexanik o’zgarishi (migratsiyasi) aniqlanadi.

2-misol ma’lumotlari asosida ko’chib kelish va ketish koeffitsiyentlarini aniqlaymiz:

^Ккеl

_ ^Аkel

А

1000 

5,5

27303,2

1000  0,20 ‰

^К ket

_ ^Акet

А

1000 

51,2

27303,2

1000  1,8 ‰ .

Migratsiya koeffisiyenti quyidagiga teng,

^Кmig

_ ^Акеl ^{ А}ket

А

1000  ^{5,5 - 51,2}  -1,6 ‰ .

27303,2

Bu natija hududga kelganlarga nisbatan hududdan ketganlarning soni ko’pligini ko’rsatadi.

Aholi sonining umumiy o’zgarish koeffisiyenti ^K_um ^ teng

^Kum. ^{ K}tab ^{ K}mig

^Kum.o`s

 18,5  (1,6)  16,9 _{‰ yoki 0,0169.}

Aholining istiqboldagi soni global va yoshini siljitish usullari yordamida hisoblanadi. Global usulida hisoblash quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi:

 

 _К 

 

 _К 

А  А

 ^1  ^{um }.;

А  А

_{ 1 } um _

va h.k.,








1 0 _{ 1 } 2 1 <sub> 1 




</sub> 1- ₂ К_{um  } 1  ₂ К_{um }

bu yerda:

A₀ -joriy yil boshidagi aholi soni;

A₁ - keyingi yildagi aholi soni.

Ikkinchi misol asosida aholining kelajakdagi soni global usulda hisoblansa quyidagi natijaga ega bo’lamiz.

 

 _K 

 

^ 0,0169 ^

A₁  A₀  ^1  ^{um }  27072,2  ^1 

^  27533,6

ming kishi

^ 1  ¹ Ê ^{ } 1  ¹  0,0169 ^

 _um 

2

2
 

 

 _K 

 

 

 

^ 0,0169 ^

A₂  A₁  ^1  ^{um }  27533,6  ^1 

^  28002,4 ming kishi

^ 1  ¹ Ê ^{ } 1  ¹  0,0169 ^

 _um   

2

2
   
Aholini istiqboldagi sonini quyidagi formula bilan ham aniqlash mumkin:

 ^K t

^{A  A} ^{1  um.}  ^,

bt b _{ 1000 }

bu yerda:

A_b -o’rganilayotgan davr boshidagi aholi soni;

t - bashorat qilinayotgan yillar soni.

Respublika aholisining o’rganilayotgan davr boshidagi soni 27072,2 ming kishi bo’lgan bo’lsa, 5 yildan so’nggi istiqboldagi soni quyidagicha aniqlanadi.

t
^{ K}um. ^

 16,9 5 _{ }

^Ab t

 A_b  1  ₁₀₀₀ 

 27072,21  

1000

 27072,2 1  0,845 

   

 29438,1 ming kishi .

Besh yildan so’ng aholi (umumiy o’sish) soni 29438,1 ming kishiga to’g’ri keladi.

Yoshini siljitish usulida aholining istiqboldagi soni quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

i_х  p_x  i_x1 ,

bu yerda:

ⁱ_x -“x” yoshdagi aholi soni;

^px -“x+1” yoshgacha yashashi mumkin

bo’lgan ehtimollik;

ⁱ_x1 -“x+1”yoshgacha yashashi mumkin bo’lgan aholi soni.

Yoshni siljitish usulida aholining istiqboldagi sonini aniqlash tartibi

Aholining joriy yil oxiridagi soni	Kelgusida 1- yil boshida bo’lishi mumkin bo’lgan aholi soni	Keyingi 2 - yil boshida bo’lishi mumkin bo’lgan aholi soni	Keyingi 3 - yil boshida bo’lishi mumkin bo’lgan aholi soni
i2 i3 i4 i5 i2  i3  i4  i5	i3  i2  P2 i4  i3  P3 i5  i4  P4 i6  i5  P5 i3  i4  i5  i6	i4  i3  P3 i5  i4  P4 i6  i5  P5 i7  i6  i6 i4  i5  i6  i7	i5  i4  P4 i6  i5  P5 i7  i6  P6 i8  i7  i8 i5  i6  i7  i8

Masalan, quyidagi jadvalda 2014- yilning boshida 2-5 yoshdagi aholining soni va har bir yoshning yashashi mumkin bo’lgan ehtimol lik koeffisiyenti qiymatlari berilgan. Yoshni siljitish usulida 2-5 yoshdagi aholining istiqboldagi sonini hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:

Yoshi	Mazkur yoshdagi aholining 2010- yil boshidagi soni (ming kishi )	Har bir yosh yashashi mumkin bo’lgan ehtimol - lik koeffi- tsiyenti	Yil boshida bo’lishi mumkin bo’lgan yoshlar
			2015	2016	2017
			ix1  ix  Px
2	835,5	0,99641	-	-	-
3	792,2	0,99600	835,5·0,99641=832	-	-
4	748,3	0,99562	792,2·0,9960=788	832·0,99600=826,7	-
5	689,4	0,99526	748,3·0,99562=745,0	788·0,9956=784,5	826,7·0,99526=822
6		0,99503		745·0,99526=683,1	784,5·0,99516=780,7
7		0,99498			683,1·0,99503=679,7