Практикум по статистике. (2 издание). Тащкент изд. «Iqtisod-moliya»

2-misol. Korxona bo’yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan (ming so’m):
1. Reja bo’yicha mahsulot qiymati…………………………100000
2. Reja bo’yicha mahsulot tannarxi………………………….70000
3. Joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati:
a) reja narxlarida………………………………………..97800
b) joriy davr narxlarida....................................................114000
4. Joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi:
a) haqiqiy tannarxi………………………………….…..70490
b) reja tannarxi………………………………………….66500

Yuqoridagi ma’lumotlar bo’yicha quyidagi ko’rsatkichlarni hisoblaymiz:

1. 
   bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari:
   

a) reja bo’yicha
so’m,
ya’ni, bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun korxonada 70 tiyin sarflash rejalashtirilgan

b) joriy davrda haqiqatda:

so’m,
ya’ni, bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun haqiqatda 62 tiyin sarflangan.

2. 
   bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun amaldagi xarajatlarning rejaga nisbatan mutlaq o’zgarishi,
   

so’m yoki 8 tiyin.
Bu farq quyidagi omillar hisobiga yuzaga keladi:
a) so’m,
mahsulot hajmi va assortimentining o’zgarishi natijasida bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari 2 tiyinga kamaygan;
b) so’m,
mahsulot tannarxini o’zgarishi natijasida bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari 4 tiyinga oshgan;
d) so’m,
narx o’zgarishi natijasida bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari 10 tiyinga pasaygan.
Demak, barcha omillarning ta’siri natijasida bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini mutlaq o’zgarishi 8 tiyin (-0,02+0,04-0,1=0,08) ni tashkil etadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini tahlil qilish ishlab chiqarish faoliyati natijalari va xarajatlarini taqqoslashni taqozo etadi. Chunonchi, korxonalar moliyaviy holatining umumlashgan ko’rsatkichi sifatida foyda ko’rsatkichi qaraladi. Mazmuni jihatidan foyda ko’rsatkichining quyidagi turlari farqlanadi: yalpi foyda, sof foyda, mahsulotni sotishdan olingan foyda.
Masalan, mahsulotni sotishdan olingan foydani yuqoridagi belgilashlardan foydalanib quyidagicha aniqlash mumkin:

bu yerda: -mahsulotni sotishdan olingan tushum;

mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari.
Mahsulotni sotishdan olingan foydaning o’zgarishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:
- mahsulot narxining o’zgarishi;
- mahsulot tannarxining o’zgarishi;
- sotilgan mahsulot hajmining o’zgarishi;
- tarkibiy siljishlar.