Полвонов, Ж. Ражабов, А. Одилов ўзбекистон тарихи

Ўзбекистонда фуқаролик жамиятининг шаклланиши
Фуқаролик жамияти, бу инсоннинг ривожланишига имкон яратадиган, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини тўла даражада таъминлайдиган қонун устувор бўлган ижтимоий жамиятдир. Бундай жамият қуриш давлат қонунлари ва инсон ҳуқуқларини поймол этмасликни, инсондан қонунларга қатъиян риоя қилишни талаб этади. Ўар бир фуқаронинг давлат бошқарувига кенг жалб этилиши, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишда фаол қатнашишини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратилиши зарур.
Ўуқуқий давлатда суд ҳокимияти Ўзбекистон Республикасида одил судлов ва тарбиялаш вазифаларини бажариш билан алоҳида аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси суд ҳокимияти тизимига беш йил муддатга сайланадиган Конституциявий суд, Олий суд, Олий хўжалик суди, Ўарбий судлар тизими, ЖорақалпоҚистон Республикаси олий суди, ЖорақалпоҚистон Республикаси хўжалик суди, вилоят, район ва шаҳар судлари киради. Суд ҳокимиятининг фаолияти тўғрисидаги қонун-қоидалар Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 2 сентябрида қабул қилинган «Судлар тўғрисида»ги қонунда баён этилган.
Жамият тизимини қайта ташкил этар экан, республика раҳбарияти суд ҳокимияти доирасида ислоҳотлар ўтказиб, инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, уларнинг эркинлиги ва мажбуриятларини кафолатловчи ҳуқуқий механизмни шакллантирдилар. Бу жараёнда, республикамизда демократик жамият талабларига мос тушадиган сайлов тизимининг ташкил этилиши ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ўзгаришларнинг барчаси шахснинг давлат ва жамият билан муносабатларини белгилашга қаратилган. Давлат ва шахс ўтасидаги муносабат фуқароликни намоён этади ва уларнинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларидан келиб чиқади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1999 йил (декабрь) сессияси суд-ҳуқуқий ишларидаги ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида адвокатура тизимини кучайтириш, судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш вазифаларини қўйди.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 28 декабрдаги, 1995 йил 5 майдаги Жонунлари негизида демократик сайлов тизими асослаб берилган. «Сайлов тизими» тўғрисидаги Жонунга асосланиб 1994 йилнинг 25 декабрида вакиллик органларига биринчи марта ҳудудий бир мандатли сайлов округлари бўйича кўп партиявийлик асосида беш йил муддатга депутатлар сайланди. И. А. Каримов давлат ва жамият ҳаётини эркинлаштириш юзасидан муҳим вазифани белгилаб: «..ҳокимият ваколатларини нодавлат ва жамоат ташкилотларига, фуқароларни ўз-ўзини бошқариш органларига босқичма-босқич ўтказа бориш, уларнинг ҳақ-ҳуқуқлари ва эркинликларини муҳофаза этишни кучайтиришдан иборат» деган Қояни илгари сурди. Олий Мажлиснинг XIV сессияси «кучли давлатдан — кучли фуқаролик жамият сари» деган сиёсий қурилиш дастурини белгилади.
Кўп партиявийлик тизими. Миллий сиёсат
Партиялар ва ҳаракатлар демократик жамият қуришнинг зарурий шарти бўлиб, 80-йилларнинг охирларидан бошлаб Ўзбекистонда бир қатор ижтимоий ҳаракатлар пайдо бўлди. «Бирлик» халқ ҳаракати, «Эрк» демократик партияси, Ўзбекистон эркин ёшлар уюшмаси каби норасмий ташкилотлар фаолият кўрсатиб, жамиятдаги муҳим муаммоларни илгари сурса ҳам совет режими уларни расмий тан олмади. Фақат мустақиллик шарофати билан 1991 ноябр ойида «Бирлик» ва «Эрк» ташкилотлари Ўзбекистон Адлия вазирлиги томонидан рўйхатга олинди. Бироқ бу ҳаракат раҳбарларининг сўл қарашлари ва бошқа сабаблар оқибатида орадан кўп ўтмай уларнинг фаолияти тўхтатилди.
Мустақиллик йиллари мамлакатимизда 5 та сиёсий партия ташкил топди. Ўзбекистон Халқ демократик партияси 1991 йил ноябрдан фаолият кўрсатиб, ўз сафида 420 мингдан зиёд аъзони бирлаштирган. Олий Мажлиснинг 69 та депутати унинг аъзоларидир. «Ватан тараққиёти» партияси 1992 йил май ойида тузилган бўлиб, унинг сафларида 35 мингдан ортиқ аъзо бор. Унинг 14 аъзоси Олий Мажлис депутати. «Адолат» социал-демократик партияси 1995 йил февралда ташкил топган бўлиб, 30 мингдан ортиқ аъзоси бор. Олий Мажлисда 47 депутатдан ташкил топган ўз фракциясига эга. «Ўзбекистон Миллий Тикланиш демократик партияси» 1995 йил июнида ташкил топган. Сафларида 6 мингга яқин аъзоси бор. 1998 йил «Фидокорлар» миллий-демократик партияси ташкил топди. 2000 йилда мақсад ва вазифалари мамлакатни ҳар томонлама ривожлантиришдан иборат бўлган «Ватан тараққиёти» ва «Фидокорлар» ягона партиясига бирлашдилар. Шунингдек, Республикада 1995 йил июн ойида таъсис этилган «Халқ бирлиги» ҳаракати ҳам мавжуд. Бу партия ва ҳаракатларнинг ҳар бири жамият маълум қатламларининг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маънавий қарашларини ифодалайди. Улар парламент шаклидаги партиялар бўлиб, қонун чиқарувчи ва вакиллик органлари сайловларида иштирок этадилар ва қонун доирасида фаолият кўрсатадилар. Шунингдек, бу партиялар сайланган депутатлари орқали қонун чиқариш жараёнида иштирок этадилар.
Мамлакатимизда партия ва ҳаракатлардан ташқари 200 га яқин касаба, тадбиркорлар, ёшлар, фахрийлар каби ижтимоий уюшмалар ҳам мавжуд. Булар орасида энг оммавийси касаба уюшмалари бўлиб, таркибида 7,5 млн. аъзо бор.
Ўзбекистон ҳаётида ёшларнинг ўрни беқиёсдир. 1991 йил охирида Ўзбекистон ёшлар иттифоқи тузилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 7 январ фармони билан иқтидорли ёшларни хориждаги илҚор тараққий этган олийгоҳларда билим олишларини тайёрлаш, ташкил этиш учун «Умид» жамҚармаси тузилди. Ҳозирги кунда 2300 жамоат бирлашмалари ва нодавлат ташкилотлари фаолият кўрсатмоқда. Президент И. А. Каримов, «бу ташкилотлар фақат хайрия ва мурувват муассасаларига айланиб қолмасдан, демократик қадриятларни, кишиларнинг қонуний ҳақ-ҳуқуқларини ва эркинликларини ҳимоя қилишлари керак», деган вазифа қўяди.
Ўзбекистон Республикаси 120 дан ортиқ миллатлар ва элатларни бирлаштирган кўпмиллатли давлат. Бугунги кунда республикада яшовчи ҳар бир фуқаро миллати, келиб чиқиши, дини ва ирқидан қатъий назар тенг ҳуқуқ ва имкониятларга эга. Айнан мана шу тамойил миллий сиёсатимизнинг асосини ташкил этади. Республикадаги барча миллатларнинг ривожланишига катта эътибор қаратилиб, уларнинг тили ва динини ҳурмат қилиш, миллий ва халқ анъаналарини сақлаш, эркин ва ҳар томонлама тараққиётини таъминлаш мақсадида 80 та миллий маданият марказлари ташкил этилган. Буларнинг фаолиятини 1993 йил январида ташкил этилган Республика Байналмилал маданий маркази бошқариб боради. Республикамизда миллатлараро муносабатларда барқарорликка эришилган, бу Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг гаровидир. Миллат ва элатларнинг ўзаро ҳурматда бўлиши жамият маънавий баркамоллигининг белгисидир. Бу ҳолат давлатдаги миллий барқарорликдан ташқари, уни янада мустаҳкамланиши учун замин яратади.
Ҳозирги босқичда жамиятнинг демократлашувида «тўртинчи ҳокимият» — матбуотнинг аҳамияти каттадир. 1997 йил Республикамизда 8 тилда 495 та газета, 1844,2 минг нусхада, 113 та журнал 820 минг нусхада нашр этилган. Оммавий ахборот воситаларини демократиялаштириш ва қўллаб-қувватлаш мақсадида ижтимоий-сиёсий жамҚарма ташкил этилган. Республикамизда журналист кадрларни, айниқса, халқаро журналистларни тайёрлашга катта эътибор берилмоқда. Бу борада 1999 йил март ойида Вазирлар Маҳкамасининг Ўзбекистонда журналист кадрларни тайёрлашни янада такомиллаштириш мақсадида Ўзбекистон Миллий университетининг журналистика факультети ва Жаҳон тиллар университети халқаро журналистика факультетлари ишларининг марказлаштирилиши катта аҳамият касб этади.