Plastmassalarni qaytaishlash texnologiyasi

kauchuklar
deb ataladi.
K o'pincha kauchuklar rezinaga aylanishi natijasida ularning 
makromolekulalari orasida kimyoviy bog‘, ya’ni to ‘rsimon bog‘ hosil 
bo‘ladi.
K auchukdan tashqari rezina olishda h ar xil qo'shim chalar 
(ingridiyentlar) ishlatiladi. Bular kauchukni qayta ishlash vaqtida 
kimyoviy o'zgarishlarga sabab b o 'lad i (plastikligini oshirish, 
choklash va h.k.) va rezina buyum lar maxsus xossalarga ega 
bo'ladi.
Ingrediyentlar (qorishmaning tarkibiy qismi) o'zlarining ta ’siri 
bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi: vulkanlovchi agentlar, vulkanlashni
85

---

tezlashtiruvchilar va aktivlovchilar, to ‘ldiruvchilar, plastifikatlar va 
eskirishdan saqlovchilar (ularga har xil kimyoviy moddalar kiradi) 
va h.k. Ingrediyentlaming qiymati kauchukka nisbatan birdan to 
o ‘nJab foizlami tashkil qiladi.
Rezinaning fizik-mexanik xossalarini yaxshilash uchun uning 
ishqalanishga chidamliligini, qattiqligini, mustahkamligini va boshqa 
xossalarini yaxshilash uchun tarkibiga oz miqdorda texnik uglerod 
(qurum) kukun holida qo'shiladi.
K o‘p rezina buyum lar faqat rezinadan tayyorlanm asdan, 
tarkibiga mato va armirlovchi materiallar kiritiladi. Misol uchun, 
avtomobil shinasini olsak, unda mato (kord)ning miqdori 15—35% ni 
tashkil qiladi.
12.2. Rezina buyumlar ishlab chiqarish
Rezinadan buyumlar ishlab chiqarishda asosiy farq qiluvchi 
xossasi mexanik va kimyoviy jarayonlarni o'zida mujassam qilgan- 
ligidir.
Oldin kauchuklarga maxsus mexanik ishlov beriladi, ya’ni 
plastikatsiya ta’sirida qayta ishlashda unga kerak bo'lgan texnologik 
xossalar beriladi.
Oldindan belgilangan komleks xossaga ega boig an rezina 
olish uchun aw alo, kauchuk va aniq tarkibga ega bo‘lgan 
ingrediyentlar bilan qorishma tayyorlanadi. Qorishma tayyor- 
lashdan asosiy maqsad, ingrediyentlaming polimer ichida bir 
tekisda taqsimlanishini ta’minlashdir. Kauchuklar choklanishidan 
oldin qovushqoq oquvchan holatda bo‘lib, plastik xossaga, ya’ni 
mexanik qaytmas deformatsiyaga ega bo‘ladi. Ingrediyentlar 
kauchuk massasida surilish deformatsiyasi ta ’sirida bir tekisda 
taqsimlanadi. Bu jarayon maxsus mashinalarda amalga oshiriladi. 
Kauchukni ingrediyentlar bilan aralashtirishda kom ponentlar 
aralashishi bilan bir qatorda bir qancha murakkab fizik-kimyoviy 
va kimyoviy jarayonlar kechadi. Jumladan, polimer-strukturaviy 
o ‘zgarishlar (mexanik kuchlanish ta’sirida), rezina komponentlari 
orasidagi o ‘zaro ta ’sir va h.k. Sodir bo'layotgan jarayonlar 
xarakteri rezinani qayta ishlash sharoitiga bog‘liq.
8 6

---

Rezina qorishmasi asosiy yarimfabrikat hisoblanadi va undan 
rezina buyumlari tayyorlanadi. Rezina qorishmasi, kauchuklar 
singari, plastik xususiyatga egadir. Shuning uchun aniq bir 
sharoitda u har xil usullarda shakllanishi mumkin. Shakllanish 
xususiyatidan zagotovka tayyorlashda foydalaniladi.
Rezina qorishmalaridan shprislash, kalandrlash, presslash 
va b o sh q a u su lla r b ila n buyum olish mu mk i n . R ez in a
qorishmasi bilan m ato, m etall va boshqa yuzalarni qoplash 
ham mumkin.
Rezina buyumlami olishda asosiy va yakunlovchi jarayon 
vulkanlash hisoblanadi. Vulkanlash jarayonida kauchuk makro- 
molekulalari ko‘ndalang kimyoviy bog‘ hosil qilib, vulkanlovchi 
uch o‘lchamli to ‘r hosil qiladi. Natijada plastik rezina aralashmasi 
yuqori elastik rezinaga aylanadi.
S hunday qilib, qayta ishlash ja ra y o n in in g vulkanlash 
bosqichida m ashinada takrorlanm as m uhim o ‘zgarish, y a’ni 
material xossasining o ‘zgarishi sodir bo'ladi.
Vulkanlash jarayonida oltingugurt hamda aktivlovchi va tez- 
latuvchi moddalar ta ’sirida kauchuk makromolekulalariaro uch 
o‘lchamli to ‘r hosil bo'ladi. Bunda issiqlik katta rol o ‘ynaydi. 
Shuning uchun vulkanlash jarayonida tashqaridan bosim ostida 
issiqlik beriladi. Bu jarayon har xil apparatlarda olib boriladi. 
Ayrim paytlarda shakllanish va vulkanizatsiya jarayoni bir vaqtda 
olib boriladi.
An’anaviy texnologik jarayonlar qatorida rezina buyumlarni 
«qattiq» kauchuklardan olish bilan birga rezina sanoatida kauchuk- 
larning suvdagi dispersiyasidan — lateksdan buyum tayyorlash 
taraqqiy eta boshladi. Bu usul bilan olingan yarimfabrikat dastlab 
quritiladi, keyin vulkanlanadi.
Rezina sanoatida organik eritmalarda tayyorlangan rezina 
aralashmasi (eritmalar) —