Plants reproduction

Тадқиқот объекти ва қўлланилган методлар 
Мазкур мақоланинг тадқиқот объектини турли оилага масуб бўлган инглиз ва ўзбек 
тилларидаги матнларда гаплардаги сўроқ олмошлриниг синтактик характерлилиги, уларнинг 
гапда фаоллашуви ва ифода воситалари, ҳар бир тилдаги сўроқ олмошларининг ўзига хос 
бўлган синтактик семантик маънолари ва уларнинг умумий ва фарқ қилувчи томонлари,
синтактик семантик функционал вазифалари ҳамда уларнинг жаҳон адабиётларида бадиий 
тилида қўлланиш хусусиятлари ташкил қилади. Мақолада қиёсий-типологик системали таҳлил 
услубларидан кенг фойдаланилади.
 
Олинган натижалар ва уларнинг таҳлили 
Қандай тилда бўлмасин тил грамматикасининг бош ва иккинчи даражали гап 
бўлакларини ўрганишда сўроқ олмошлари катта аҳамиятга эгадир. Сўроқ олмошлари орқали 
сўзловчи нутқ жараёнида тингловчидан ўзига ноаниқ бўлган нарса – предмет, воқеа – ҳодиса ва 
ҳаракатлар ҳақидаги маълумотларин аниқлаштиришга ҳаракат қилади. Сўроқ олмошлари 
предмет, унинг белгиси ва миқдори, иш – ҳаракатининг ўрни пайти ва бошқа хусусияти ҳақида 
сўроқни ҳам билдиради [8.309]. Фан ва амалиётда ҳам таниқли грамматист олимлар бош ва
иккинчи даражали гап бўлакларини бир - биридан фарқлаш учун сўроқ олмошларидан
фойдаланиб, ўз фикрларини баён қилишган. Жумладан, О. Есперсен иккинчи даражали
гап бўлаги бўлган тўлдирувчини ўрганишда қуйидаги талабни илгари суради: эгани
ўрганишда биз who ёки what олмошларидан фойдаланар эканмиз whom ва what сўроғини 
гапда эга ва феъл учун ҳам ишлатиб давом эттиришимиз мумкин. [5].

---

* GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI AXBOROTNOMASI * 
* Gumanitar -ijtimoiyfanlar seriyasi, 2020. 
№ 4 * 
 
14 
Who, ким сўроқ олмоши иккала тилда ҳам ўзгарувчан сўроқ олмоши бўлиб семантик – 
синтактик хусусиятига кўра киши номлари учун ишлатилади. who, ким сўроқ олмоши асосан 
гапда эга вазифасида келади. Бу сўроқ сўз сўзловчи томонидан тингловчидан ўзига ноаниқ 
бўлган шахсни аниқлаштириш учун ишлатилади [7]. Ҳар иккала тилда ҳам who, ким сўроқ 
олмоши айрим грамматик хусусиятлари билан ўхшашликларга эгадир. Who, ким сўроқ олмоши 
инглиз ва ўзбек тилларида келишик категориялари билан турланади: 
Бош к. Ким – who 
Сизнинг биринчи ўқитувчингиз ким? 
Who is your first teacher? 
Обеъкт к. Кимни, кимга, кимда – whom, who 
Сиз кимни излаб юрибсиз? 
Who are you looking for? 
Қаратқич к. Кимнинг – whose 
Кимнинг онаси доктор? 
Whose mother is a doctor? 
Ҳар икки қардош бўлмаган тиллар, инглиз ва ўзбек тилларида ҳам сўроқ сўзлар олмош 
сўз туркумига мансуб бўлиб тилда сўзловчи ва тингловчи ўртасида маълум бир синтактик 
муносабатни ифодалайди. Таниқли тилшунос олим А. М. Мухин назариясига асосан “гапдаги 
ҳар бир компонент маълум бир синтактик боғланиш асосида бирикади” [4]. Демак, сўроқ 
олмошларининг синтаксема сифатида бошқа синтаксемалар билан бирикиши ва шу асосида 
сўроқ гапларни ҳосил қилиши уларнинг сўзлар ўртасидаги синтактик алоқаларига боғлиқдир.
Сўроқ гапларни ҳосил қилиш учун ишлатиладиган сўроқ олмошларининг қандай сўз 
туркумлари ўрнида келиши ва уларнинг лексик ва грамматик хусусиятлари жиҳатидан сўроқ 
олмошлари қуйидига гуруҳларга бўлинади. 
1)
Сўроқ олмошларининг от характерида келиши. 
2)
Сўроқ олмошларининг сифат характерида келиши. 
3)
Сўроқ олмошларининг сон характерида келиши. 
4)
Сўроқ олмошларининг равиш характерида келиши. 
Бу гуруҳларда келган ҳар бир сўроқ олмошлари шу сўз туркумларидаги барча 
хусусиятларга эга бўлади. Шундай қилиб, инглиз тилида ва ўзбек тилларида от характеридаги 
сўроқ олмошларига