Pedagogika va psixologiya fakulteti

3- mavzu: Eksperimental tadqiqotning tarkibiy tuzilish
Reja:

1. 
   Ishtirokchilarni jalb qilishda etik muammolar
   
2. 
   Psixologik tajribada yolgon ishlatish
   
3. 
   Psixologik tajribada maxfiylikni saqlash
   
4. 
   Internet orqali tajribalar olib borishdagi etik muammolar
   

YAngi bilimlarni ozlashtirish inson hayotining qadr-qimmatli jihati hisoblanadi. Bu bilimlarni qollashda sistematik, empirik tajribalarga tayaniladi. Tajribalar insonga ozi yashayotgan olam va boshidan kechirayotgan hodisalarni tushunishiga yordam beradi. Psixologik tajribalar davomida egallangan bilimlar insonning xulq-atvori sabablarini tushunishda koplab amaliy afzalliklarni berdi. Mazkur bilimlar sezilarli afzalliklarga ega bolsada, ammo jiddiy etik muammolarni ham yuzaga keltirishi mumkin. Sababi, tajribalar jiddiy jarayonlarni oz ichiga oladi. YAxshi tadqiqotchilar tajribada qatnashuvchilarning qiziqishlaridan chetga chiqishlari hamdaularga, shuningdek, olimlar, ilm va jamiyatga zarar etkazib koyishlari mumkin.

Amerika Qoshma SHtatlarida etik zarar etkazish va ekspluatatsiya ustidan nazorat ornatildi. 1996 yilda Beecher etik jihatdan shubha ostida bolgan 22 tajribani bayon qiluvchi maqolani takdim etdi. Ulardan biri Willowbrookdavlat maktabida bolalarga virus ineksiya qilishorqali otkazilgan tajriba edi. Bu va shunga oxshash boshqa tajribalar asosan himoyasiz bolgan ishtirokchilar ustida otkazilgan (Backlar, 2000), bunday tajribalarni amalga oshirish uchun tadqiqotchi olimlar odob-axloqqoidalarini buzishlari kerak edi. Haqiqatdan ham, tajriba davomida ishtirokchining ishonchini oqlamaslik holati asosan Amerika jamiyatining malum bir segmentlariga xosdir. Masalan, alo darajada reklama qilingan TuskegeeSyphilisStudy (Heller, 1972) tajribasi, afrikalik amerikaliklarda tajribaning ishtirokchilarga nisbatan ota ximmatli ekanligi va qiymatiga kora shubxa uygotgan. (Corbie-Smith, Thomas, Williams, &Moody-Ayers, 1999; Sugarmanetal., 1998).
Biotibbiy va xulq-atvor tajribalarida qatnashuvchi subektlarning huquqlarini himoya qilishmaqsadida Milliy Himoya komissiyasi tashkil etilgan bolib, Belmont malumotnomasi nomi bilan mashhur. Bu komissiya tajriba davomida rioya qilinishi shart bolgan uchta prinsipga ega: insonlarni hurmat qilish, xavfsizlik va adolatlilik (National Comission, 1978). Bu prinsiplar tajriba jarayoni bilan bogliq bolgan, rozilik jarayonida yuzaga keladigan, tajribaning xavflilik darajasi va foydali tomonlari hamda ishtirokchilarni tanlab olish jarayonlarini qamrab oladi. Belmont malumotnomasi qabulqilingandan song, tajribalarni boshqarish sistemali amalga oshirila boshladi. Sinaluvchilar bilan bogliq etik muammolarning majburiyati mustaqil tadqiqotchining zimmasida ekanligiga qaramasdan, AQSH da tadqiqotlar asosan alohida shaxslar, universitet, maktab, shifoxonalarda olib boriladi. Bu muassasalarda turli toifadagi shaxslar bolgani sababli bu erdagishaxslar ishtirokida tadqiqotlar otkazishda yuzaga keladigan qonunbuzarlik va noxushliklar maxsus komissiyalar tomonidan korib chiqiladi. Bu komissiyalar odatda Institutsional Maslahat Kengashi -Institutional Review Boards (IRBs) deb nomlanib, Milliy ilmiy-amaliy (National Research Act)qonunlar, 93-348 Jamoat qonunlari bilan mustahkamlangan. Ushbu qonunlar otkazilayotgan tajribaning maqsadi, barcha jabhalari, ogohlantirilgan murosa tuzishdan boshlab, to tajriba loyihasi amalga oshgungacha bolgan jarayonlarni qamrab oladi. Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) tajribaning maqsadi, tajriba jarayoni va unda ishtirok etuvchilarning holati va tajriba loyihasiga tasir etuvchi barcha omillarni korib chiqadi. Bundan tashkari, Institutsional Kuzatuv Kengashi (IKK) tajriba davomida yuz berishi mumkin bolgan etik muammolar va ularni hal qilish, sinaluvchi, tadqiqotchi va tadqiqot otkazilayotgan muassasaga etish mumkin bolgan zararni ham aniqlaydi hamda bu bilan bogliq muammolarni hal qiladi. Agar biror etik muammo mavjud bolsa, Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) belgilangan amaliyotlarga biror bir alternativ yoki ozgartirishlarni taklif etishi mumkin. Va nixoyat, Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) tajribaga ruxsatnoma olish uchun tadqiqotchi qanday ozgarishlarni amalga oshirishi kerakligini belgilab beradi.
Institutsional Maslahat Kengashining (IMK) tajriba jarayonida amaliyotlarni etik jihatdan tekshirishi bazi olimlar orasida noroziliklarga sabab boldi. CHunki Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) federal agentlik hisoblanmaydi, ammo mahalliy institutlar tomonidan tashkil etilgan bolib, ular a) amaliyotlarning va talablarning standart korinishi yoqligi (Cohen, Dolan, & Eastman, 1996); b) kuzatish jarayoni davomida uzilishlarning mavjudligiga (Mitchell & Steingrub, 1988) va v)Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) alohida tadqiqotchilarga nisbatan institutsionalsanksiyalar qollanilishi mumkinligi haqida qorquvni paydo qilishlariga nisbatan tanqidiy munosabat bildirdi (Brookhart, 2001). YAna bir tanqidiy tomonlardan biri tibbiy tajribalar uchun qabulqilingan qoidalarning kopchiligi xulq- atvorni organuvchi tajribalar uchun mos emasdi (Brainard, 2001). Ushbu muammolarni hal etish maqsadida, Rosnov va uning hamkasblari (1993) Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) bayonnomalarini baholash vaqtida aniq va izchil qonun-qoidalarga rioya qilishi kerakligi hamda oz ornida Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) ning tasir korsatish doirasiga cheklovlar joriy qilishni taklif etdilar (Prentice & Antonson, 1987), ushbu cheklovlar ishtirokchilarga etkazilishi mumkin bolgan zarar va afzalliklarning nisbatini hisobga olish (Hershey, 1985) va Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) azolari bilan bogliq bolgan etik muammolar va ijtimoiy muammolarni hal qilish bilan bogliq. Rosnov va uning hamkasblari (1993) shuningdek, Institutsional Maslahat Kengashi (IMK)ning qarorlari va ilmiy doiralarda amal qilishi va muntazam ozgarib turishini ham takidlab otishdi. Moreno, Caplan, Wolpe, and the Members of the Project on Informed Consent, Human Research Ethics Group (1998)Institutsional Maslahat Kengashi (IMK) qollayotgan mavjud tizimini yangilash maqsadida bir nechta takliflar kiritdilar. Ular IMK aqliy rivojlanishida nuqsonlari mavjud bolgan insonlar bilan ishlashda maxsus yondashuvni; tajribada ishtirok etayotgan ayollar, bolalar, kam taminlanganlarni ragbatlantirish; tajribada ishtirok etish darsning talabi bolgan talabalarni qatnashish alternativlariga kora baholash; shuningdek, yuzaga kelishi mumkin iqtisodiy tushunmovchilik holatlarini ehtiyotkorlik bilan korib chiqishni taklif qildilar. Hisobot sohasidagi tadqiqotlar boyicha Maqsadli guruhlar Amerika Assotsiatsiyasi (2000) ning songgi malumotlariga kora Federal Agentliklar, Institutsional Maslahat Kengashi (IRB) xodimlari va tadqiqotchilari uchun inson sinaluvchi sifatida qatnashadigan tadqiqotlar haqidaamaliy treninglar tashkil etilgan.