Pedagogika va psixologiya fakulteti

Tadqiqotlarning borishi (protsedura)
Ilmiy metodlar orqali tasodifiy noaniqliklarni aniqlash uchun bazilar davolashni maksimumga etazish orqali xatolarni kamaytirishga harakat qiladilar. Bu topshiriqni bajarish uchun Avery i Cross (1978) fikriga kora tadqiqotchilar juda muhim bolgan 5 ta narsani etiborga olishlari lozim. Bular:

1. 
   Boglanmagan ozgaruvchilarni manipulyasiya qilish;
   
2. 
   Adekvat olchash yoki ozgaruvchilarni kvalifikatsiyasi yoki xarakteristikasini organish;
   
3. 
   Olchashga tasir korsatadigan boshqa ozgaruvchilarni olchash;
   
4. 
   Tekshiriluvchilar orasidagi farqlarni kamaytirish;
   
5. 
   Nazorat gruppasining mavjudligi.
   

Biz berilgan narsalarni tahlili uchun Rescorlaning (2001) yaqinda chop etilgan maqolasidan foydalandik.
Hayvonlarni organgan tadqiqotchilarni oylantirgan savollardan yana biri bu orgatish va uni qollash orasidagi bogliqlikdir. Bu muammoni echish unchalik ham oson ish emas, orgatishni har doim ham kuzatib bolmaydi, balki kopincha harakatdan kelib chiqadi. Rescorlaning takidlashicha, bu boshlovchi nazariyachilarning orasida uchraydigan taxmin hisoblanadi, bajarish va orgatish kartasi bir-biri bilan bogliqdir. Bundan tashqari, bu nazariyotchilar orasidagi umum qabul qilingan taxmin bolib, u orgatish funksiya osishini teskarisidir deyiladi. SHuning uchun, orgatish jarayonida, malumotlarni yigishda boshida oxiriga nisbatan yutuqlar kop boladi. Albatta erta chiziqli orgatish modeliga (Bush & Mosteller, 1951; Estes, 1950; Hull, 1943) kora assotsiativ orgatish zamonaviy modellarni nisbatan manfiy tezlashish funksiyasiga teng (Mackintosh, 1975; Rescorla & Wagner, 1972; Pearce,1987). Ushbu modellarning muvaffaqiyatiga qaramasdan Rescorlaning takidlashicha togri test nazariyasi orgatish uchun zarur bolgan kartalarni ishlab chiqaradi. Bu uning 2001 yildagi maqolasida chop etilgan.
Rescorla (2001) kalamushlar uchun ikki xil stimulyatorlar orqali shartli vaziyatlar keltirib chiqargan A va S. 2 ta qoshimcha stimulyatorlar B va D, namunalarda ishlatilmagan. Ushbu fazaning oxirida Rescorla buni shunday tushuntirib beradi, AB va CD xuddi barcha yuqori assotsiativ kuchga ega bolgan stimulyatorlar va assotsiativ kuchi bolmagan stimulyatorlar qatoriga kiradi.
Tadqiqotning 2 fazasining oxirida eksperimentator qoshimcha qozgovchini A va V stimulalarning natijasini olishda ishlatdi. Eksperimentning oxirida Rescorla AD va BC birikmalarini testdan otkazdi. Rescorlaning taxminicha agar assotsiativ kuch salbiy kuchayish funksiyasiga ega bolsa, u holda AD boglanish VS boglanishga nisbatan kichik bolishi kerak. Bu esa togri, chunki 1 faza uchun qoshimcha tajribalar A va Vga kichik assotsiativ kuch qoshadi.
Bu gipotezani test qilish uchun, Rescorla 16 ta kalamushdan Sprague-Dawley foydalandi, ular taxminan 150 yoshda bolib, alohida-alohida tarzda joylashtirilgan, erkin ovqatlantirish orqali 80% ogirligi saqlanib qolindi. 8 ta bir xil xonalardan foydalanilgan, har bir xona shovqin va yoruglikni kamaytiradigan asboblar bilan jihozlangan. 4 turdagi stimulyatorlardan foydalanildi, ular oq shovqin (N), 2 ta masofadan boshqarish pulti (K), yoruglik (L), va ochib yonadigan yoruglik (F). Xatolarni kamaytirish vositasi sifatida har bir guruhdagi subekt bir xil tajriba olayotgani nazorat qilinadi. Reskorlaning tadqiqotlarida rele va mikroprotsessor shartli stimulyatorlarni vujudga kelishini nazorat qilgan. Bu esa eksperimentning bayonnomasida talab qilinganidek har bir shartli stimulyator har bir subekt uchun bir xil tarzda amalga oshishini taminlaydi. Har bir xonadagi yoruglik va tovushdan foydalanish ham har bir subekt bir xildagi tajriba olishini taminlaydi. Xonalar tashqi tasir omillarini kamaytirib, hayvonlarni kerakli qozgovchilarga etibor qaratishlarini taminlaydi.
YAxshi metodologiyachi subekt va eksperimentatorning shaxsiy hissiyotlarini tadqiqot vaqtida kamaytirishga harakat qiladi.
SHaxsiy hissiyotlar (ishontirish, obektiv bolmaslik) hayvonlarni organishda katta muammo emas, ammo eksperimentatorning obektiv emasligi muammo bolishi mumkin. Tadqiqot vaqtida turli qozgatuvchi sharoitni vujudga keltirish uchun kompyuter va reledan foydalanish, tahlil natijalarini yozib olish uchun ham kompyuterdan foydalanish eksperimentning noaniqliklarini sezilarli kamaytiradi. Malumotlarni kompyuterlashtirish imkoni bolmagan tadqiqotchilar malumotlarning noaniqligini kamaytirish uchun boshqa usullardan foydalanishadi. Masalan Domjan (Burns & Domjan, 2000), 2 nafar kuzatuvchidan videoyozuvlarni, xulqdagi ozgarishlarni alohida-alohida baholashlarini soraydi hamda bu 2 kuzatuvchining natijalari orasidagi ozaro korrelyasiya tekshiriladi. Kop hollarda 2 nafar nazoratchilarning natijasi orasidagi bogliqlik 95% dan yuqori chiqadi.
Bir-biriga bogliq ozgaruvchilarni avtomatik tarzda olchash ham xatoliklarni kamaytiradi. Rescorla ovqat idishiga necha marta boshlarini kirgizganlarini avtomatik tarzda hisoblagan. Har safar kalamush boshini ovqat idishiga tiqqanida u infraqizil foto nurga tekkan. Mikroprotsessor esa kalamush shartli qozgatuvchilar tasir qilgandan song 30 sekund davomida hamda shartli qozgatuvchilar tasir qilgunicha 30 sekund mobaynida kalamush necha marta kallasini ovqatga kirgizganini hisoblaydi. Bu esa kuzatishga tasir korsatadigan boshqa ozgarishlarni kuzatish uchun ham juda muhim hisoblanadi. Masalan, bazi stimulyatorlar ancha sezilarli bolishi mumkin yoki hayvonlar bazi qozgovchilarga yoki ragbatga boshqalarga nisbatan tasirchan bolishlari mumkin.
Tadqiqotdagi ushbu farqlarni nazorat qilish uchun tadqiqotchilar kopincha orinli taqqoslashdan foydalanishadi. Rescorla ham shunday qilgan. Treningning ertasiga u kun boyi 20 ta oziq-ovqat bilan taminlangan kalamush bilan bir minutga ozgarib turadigan grafik asosida shartli tadqiqotlar olib bordi. Bu tadqiqotlarda kalamushlarda sakkiz marotaba 30 sekundlik oraliqda ovqatli sharlarini taqdim qilish orqali stimulyatorlar chaqirilgan. Malumotlarni toplash uchun 10 kun davomida tadqiqotlar otkazildi. Kalamushlarning birinchi yarmi uchun N va K stimulyatorlar mustaqil va balanslashtirilgan tarzda, qolganlarida esa F va L stimulyatorlar ishlatildi. Probalar orasidagi interval 2.5 minut orasida farqlandi.
Keyingi kuni esa hech qachon kormagan 2 stimulyatorlarining tasirida bolgan hamma kalamushlar, yani F va L bir gruppa uchun, N va K boshqa gruppa uchun 2 shartli A va B stimulyatorlarini qabul qilishdi. SHunday qilib hamma hayvonlarda xuddi oldingi safardagidek ikki stimulyator ishlatildi, farqi birinchi stimulyator avval ham ishlatilgan edi, ikkinchisi esa yoq. Bu bosqichda hayvonlarning tortdan bir qismi N va L shartli stimulyatorlari, tortdan bir qismi N va F shartli stimulyatorlari, tortdan bir qismi K va L shartli stimulyatorlari, yana tortdan bir qismi K va F shartli stimulyatorlari orqali tekshirildi. Test bosqichlari davomida hayvonlar 4 ta qoshimcha A va B kuchaytirilgan tadqiqotlar hamda AD va BC kuchaytirilmagan tadqiqotlar orqali tekshirildi. Test tekshiruvlari balanslashgan tarzda olib borildi. Natijalarning korsatishicha AD juftligiga nisbatan VS juftligiga javob koproq bolgan. Bu esa oz navbatida assotsiativ kuch V ga nisbatan koproq bolgan, qoshimcha shartli kuch A ga nisbatanligini bildiradi.
Rescorla kopincha within-subjects design metodidan foydalanadi, unda hamma subektlar davolashning hamma bosqichlarini qabul qiladilar. Bu metod tekshiriluvchilar orasidagi farqlarni kamayishini organishning yaxshi usuli hisoblanadi, unda taqqoslash subekt doirasida boladi, subektlararo emas. Qoshimcha ravishda Rescorla taxminan bir yosh guruhiga teng, bir xil sharoitga joylashtirilgan kalamushlardan foydalangan. Bu shartlar tekshiriluvchilar orasidagi farqni kamaytirish uchun xizmat qiladi.
Rescorla metodologiyasi 1 raqamli eksperimentda kamchiliklarni minimumgacha tushirdi. Lekin u bu bilan toxtab qolmadi. Ikkinchi tadqiqotda Rescorla birinchi tadqiqotni ikkita muhim farqlar bilan foydalandi. U kabutarlardan tanlov subekti sifatida foylanadi, hamda ozini shakllantirish yordamida tadqiqotlar olib bordi. 1 tadqiqotdagi kabi mantiq va rejadan foydalanildi. Bu tadqiqot hayvonlarni organadigan nazariyachilar uchun muhim malumotlar berdi. Rescorla turli hayvon turlari orasidagi malumotlarni umumlashtirish hamda shartli reflekslarni vujudga keltirishda foydalaniladigan turli metodlarni tiizimlashtirishga erishdi. Lekin Rescorla bu bilan toxtab qolgani yoq. 3 va 4 - tadqiqotlarda u mos ravishda kalamush va kabutarlardan foydalandi.
Rescorla (Rescorla, 2001) maqolasida oquvchilarga qiyosiy psixologiyani va hayvonlarni organishda tadqiqotchilar qollaydigan fan metodlaridagi zarur tushuncha haqida malumot berib otgan. Har bir tadqiqot ajralib turadi va katta ichki ishonch darajasiga ega. Rescorla within — subject design metodidan foydalangan, xatoliklarni kamaytirish uchun, ilmiy bolmagan tushunchalarni izohlash uchun u pozitsiyali tenglikdan foydalangan. Qoshimcha ravishda esa uning asbob-uskunalari diqqatni chalgituvchi omillarni kamaytirgan hamda davolash jarayonini kuchaytirgan. Kompyuter barcha jarayonlarni nazorat qilgan va malumotlarni yigib, yozib borgan. Subektlarning soni esa malumotlarni haqqoniy ekanligini kafolatlangan. Rescorla qoshimcha ravishda boshqa turlar va jaryonlarni malumotlarini ham umumlashtirgan. SHu tarzda Rescorla tashqi validlilikni baholab borgan.
mashqlar keng kolamdagi tasirlarni hosil qila olmagani sababli, ushb u izlanishlar har bir tanlab organilayotgan individual soha uchun tegishli boladi va shu sohani illyustratsiyalaydi. Buning natijasida, jismoniy mashqlar yuzaga keltiradigan plastiklikka doir mavjud gipotezalar individual miya sohasidagi nevrologik aktivlik ortishi jismoniy mashqlarning qon- tomir sistemasi va periferik gumoral azolarning gormonlarga bilvosita tasiri natijasida yuzaga kelishini tasdiqladi.
Psixofiziologlar biologits plastiklik va uning funksional ahamiyatini bilish bilan qiziqishmoqda. Boshqacha qilib aytganda qanday turdagi plastiklik xulq-atvorga tasir etadi? Biz jismoniy mashqlarning neyromediatorlar tizimi, osish faktorlari, nerv hujayrasi bolinish jarayoni, kon- tomir tizimi va xattoki hujayraning tashqi tasirlardan himoyalanishiga tasirini korib chiqdiq. Bir xil hayvonlarda yoki har xil hayvonlarda otkazilgan bir xil tajribalarda jismoniy mashqka boglik bolgan elastiklik yoki jismoniy mashqka bogliq bolgan effektlarning xulq-atvorga tasirini birlashtirishimiz mumkin. Birok aynan plastiklikning bir shakli xulq-atvorga tasir qilishini aniqlash qiyin. Buni aniqlovchi nazariy tadqiqotlarning asosiy qismi amaliy jihatdan imkonsizdir. Biz organish jarayoni ortiq rivojlanmayotganini isbotlash maqsadida plastiklikni bloklab qoyishimiz mumkin. Baxtga qarshi, biz odatda kopincha plastiklikni qanday qilib bloklash mumkinligini bilmaymiz. Buning imkonini topganimizda esa, plastiklikka bogliq bolgan hujayralarning holatini ehtiyotkorlik bilan test qilib korishimiz kerak boladi. Plastiklikni organishning yana bir alternativ usuli bu plastiklik maydonini kengaytirishdir. Bu strategiya juda qiyin, chunki biz odatda plastiklik potensiali qanday ortishini aniq bilmaymiz. SHunisi aniqki, nevrologik plastiklik va xulq-atvor alteratsiyalari ortasidagi aniq bogliqlikni aniqlash neyrofiziologlar oldida turgan muhim vazifadir. Neyrobiologlar miya plastikligini taminlovchi biokimyoviy kaskadlar kompleksi haqida bilimlarni rivojlantirib borishar ekan, bu bilimlar keyinchalik yangi strategiyalarning yaratilishiga imkon yaratib boradi. Vaqt va sabr bilan biz miya plastikligi shakllari va ularning axamiyati ortasidagi bogliqlik tabiatini yaxshiroq tushunish uchun imkoniyatlarga ega bolamiz.