|
Hayvonlarni organish va tadqiq etishning laboratoriya metodlari va qiyosiy psixologiya
Hayvonlarni organish boyicha 20 nafar eng kuchli tadqiqotchilarimizning laboratoriyalarida kalamush (Ratturs norye) va kabutar (Columba Livia) eng kop organiladigan hayvonlar hisoblanadi. Tadqiqotchilarning 13 nafari kalamushlardan va 10 nafari kabutarlardan tadqiqot obekti sifatida foydalanishadi. Tadqiqotchilarning kopchiligi bir necha hayvon turidan foydalanishadi, shu bilan birga turlarni tanlashda farqlar ham mavjud. 5 nafar tadqiqotchi kabutar va kalamushdan, bir nafari esa kalamush va quyondan (Oryctolagus cuniculus) foydalanadi. Uchta tadqiqotchi kabutarlarga koproq etibor qaratishsada, oxirgi tadqiqotlarini chop ettirishda tilla karas (Auratus) va totilardan (Melopisittacus undulatus), babuinlardan (Papio papio), saymirlar (Saimiri sciureus), makak rezus, maymun (Cebus Appeli), yaponiya bedanasidan (Coturnix) ham tadqiqot obekti sifatida foydalanishgan. Bir qancha tadqiqotchilar kalamush va kabutardan tashqari bir necha yillar mobaynida yapon bedanasi va arilar ustida tadqiqotlar olib borishgan.
Hozirgi kunda qiyosiy psixologiyada eng kop ishlatiladigan hayvonlar turiga oq kalamush va qalpoqli kalamushlar kiradi.
Ovqat (yoki suv) tadqiqotdagi vazifalarni togri bajarganligi uchun ragbat sifatida taklif qilinadigan tadqiqotlarda ovqat (yoki suv) eksperimentator tomonidan tekshiriluvchilarni motivatsiyasini oshirish uchun cheklab qoyiladi (Escobar, Matyte & Miller; 2001, Rescorla, 2001). Boshqa tadqiqotlarda esa, platformadagi lobirintdan otish uchun suv mukofot sifatida beriladi (Redhead, Prados & Pearce, 2001). Kalamushlar, odatda eksperimentdan oldin tayyorlanadi, tozalanadi. Bir tadqiqotchining aytishicha, har bir kalamush haftada uch marotaba 30 sekunddan eksperimentgacha tayyorlangan. Kalamushlar bilan olib boriladigan deyarli kopgina tadqiqotlarda bitta kalamush bir marta ishlatiladi.
Qushlardan oq Karno kabutari turli manbalardan (masalan, uy todalaridan, yovvoyilar, “Palmeto” kabutar fermasidan, aka-uka Abbottlar) olinadi va qiyosiy psixologiyadagi tadqiqotlarda ishlatiladigan yagona kabutar turi hisoblanadi. Odatiy ishtahaga doir tadqiqotlarni korsatishicha, kabutarlarning ovqati erkin ovqatlanishda ularning vaznini 80-85 foizini tashkil etgan (Reskorla, 2001). Kabutarlar yakka va juft holda zanglamaydigan polatdan yasalgan inlarga, suv va don bemalol bolgan, doimiy temperatura va namlikning ozgarish chastotasi 12:12 dan 14,5:9,5 soat oraligida bolgan xonalarda saqlangan. Kalamushlardan farqli olaroq bir kabutardan bir necha tadqiqotlarda foydalanish mumkin. YAponiya bedanasi (Coturnix japonica) mahalliy manbalardan olinadi yoki kopaytirish osha joyning ozida amalga oshiriladi. Qushlar odatda, aralash jinsiy gruppalarda 30 kunlik bolgunicha ostiriladi, shundan song ularni havo almashadigan, xona temperaturasi nazorat qilinadigan vizual va eshitish stimullari bolgan, suv turli vaqtlarda beriladigan xonaga joylashtiriladi (Borns & Domjan, 2001; Dorrans & Zentall, 2001). Tadqiqot xonalarida 16:8 soat, yani yoruglik va qorongulikning almashinish vaqti boladi, bu esa bedanalarni reproduktiv holatda saqlash uchun kerak (Borns & Domjan, 2001). Moda (ayol) bedanalar gruppalarda sezgirlikni yoqotmaydigan holda, erkak bedanalar esa yakka holda joylashtiriladi. Boshqa tadqiqotlar uchun bedanalarni kuniga 22 soatdan 23 soatgacha ovqatdan mahrum qilinadi, ovqatga ruxsat berish esa birlamchi ragbat hisoblanadi. Jingalak totilardan esa boshqa qushlarga nisbatan tadqiqotlarda kamroq foydalaniladi.
Primatlar. Hayvonlarni organadigan eng yaxshi tadqiqotchilar oz faoliyatlarida turli primat hayvonlardan foydalanishadi. Joylarda orientir olish Saymiri (Olmaxon) maymunlarida organildi. Saymiri maymunlari yakka holda joylashtirilgan bolib, ularning bir-birlari bilan oynashlari uchun haftasiga olti marotaba, kuniga uch-tort soatdan ruxsat berilgan. YOruglik va qorongulikning nisbati 13:11 soat hamda ovqatlanishi mevalar, sabzavotlar va vitaminlardan iborat. Tadqiqotlar har kuni ovqatlanishidan bir soat oldin olib borilgan (Satton i dr., 2000). Rezus va kaputsin maymunlari (Wright, 1997, 1998, 1999) hamda babuin maymunlaridan (Fagot, Wasserman, & Young, 2001; Young, Peissing, Wasserman, & Biederman, 2001) ham tadqiqotlarda foydalaniladi. Babuin maymunlari bilan tadqiqotlar olib borishda bitta sotsial gruppaga kiruvchi ikkitadan oltitagacha bolgan maymunlardan foydalaniladi. Maymunlar ovqatdan cheklanmagan bolib, odatda kundalik ovqatlanish tadqiqotlardan song beriladi. Xuddi kabutarlar singari bitta maymundan bir necha tadqiqotlarda foydalaniladi.
Arilar mahalliy darajada etishtiriladi, odatda universitetga qarashli inlarda boqiladi. Bitta laboratoriyada, gururt qutisiga joylashtirilgang arilar 10- 15 % shakar eritmasi bilan oziqlantiriladi. Songra arilar laboratoriyalarga olib otiladi, u erda ularning ovqatga motivatsiyasini oshirish uchun 50 % shakar eritmasi bilan oziqlantiriladi. Tadqiqotlar davomida ularni oldingi ovqatlanish usuliga otishiga yol qoyilmaydi. SHakar eritmasi bilan toyintirilgan arilarga ajratib olish maqsadida rangli lak bilan belgi qoyiladi. (Couvillon, Campos, Bass,& Bitterman, 2001). Quyonlar (McNish, Betts, Brandon,& Wagner,1997) va oltin baliq (Carassius auratus; Talton, Higa,& Staddon,1999) qiyosiy psixologiyada organiladigan hayvonlar royxatini tugatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
