Педагогика ва Психология соҳаларидаги инновациялар

10
PEDAGOGIKADA SHAXS TUSHUNCHASI VA UNGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR
Normetova Odila Ruzmatovna
Xorazm viloyati, Shovot tumani 
14-son umumiy o‘rta ta’lim 
maktabining ingliz tili fani o‘qituvchisi
Telefon raqami: 99899-779-75-15
Annotatsiya: 
Ushbu maqola shaxs va uning faoliyati haqida .Shaxs tushunchasi pedagogika 
fanining asosiy mavzularidan biri bo‘lib,uning rivojlanishi va takomillashishi haqida turlicha 
fikrlar bayon qilingan.
Kalit so‘zlar: 
Pedagog, individ, shaxs, biogenetik omil, sotsiogenetik omil. 
boshqa fanlar singari pedagogika ham uzoq tarixga ega. Vatani Qadimgi Yunoniston bo‘lgan 
pedagogika faniga qadim zamonlardan beri qiziqib kelishmoqda. Lug‘aviy ma’nosi –‘‘ bola 
yetaklovchi”, “bola o‘rgatuvchi “bo‘lgan pedagogika fani hozirda juda taraqqiy etgan. chunki 
shaxs ya’ni bola tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi kasb egalari pedagog deb ataladi. O‘zim ham 
bir pedagog sifatida shu sohada faoliyat olib boryapman. Pedagogika fanining asosini ham aynan 
shaxs tushunchasi, uning rivojlanishi va faoliyati tashkil qiladi.
Odam bolasi tug‘ilganida individ deyiladi, odamlar qurshovida,ma’lum jamiyatda yashay 
boshlaydi. Jamiyatda rivojlanuvchi, til yordamida boshqa odamlar bilan munosabatga kirishuvchi 
odam shaxsga – voqelikni biluvchi va uni o‘zgartiruvchi sub’yektga aylanadi. Odam boshqa 
kishilar bilan munosabatlardagina shaxs bo‘lib shakllana boshlaydi. demak, shaxs kishilik 
jamiyatida yashaydigan, faoliyatni biror turi bilan shug‘ullanadigan, til orqali boshqalar bilan 
muloqot qiladigan ongi yuksak rivojlangan komil insondir.
Mustaqillikka erishgan ilk kunlardanoq yosh avlod tarbiyasiga, komil shaxs tarbiyalash 
masalasiga ustuvor vazifa deb qaralmoqda.”kadrlar tayyorlash “milliy dasturi va Ta’lim to‘grisidagi 
qonunlarda ham bu o‘z aksini topgan. Vatanimizda har bir yosh avlodning o‘sib- unishi, kamol 
topishi va chinakam shaxs bo‘llib yetishishi uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan. Yaratilayotgan 
imkoniyatlar, shart- sharoitlar va yuksak e’tibor bugungi o‘qituvchilar, pedagoglarga yanada 
kuchli mas’uliyat yuklaydi. Yosh avlod tarbiyasidek murakkab va mas’uliyatli vazifani sidqidildan 
bajarishga undaydi.
bizning ota- bobolarimiz azaldan farzand tarbiyasiga juda jiddiy qarashgan. Qadimiy asarlar 
bo‘lgan “Qutadg‘u bilig” va “Devonu lug‘otit turk” asarlarida ham, muqaddas kitobimiz bo‘lmish 
“Avesto”da ham bu masalaga oid fikrlar yozib qoldirilgan. Abu Ali ibn Sino esa farzand tarbiyasini 
ona qornidayoq boshlash kerak deydi. bolaning rivojlanishi, o‘sishi va psixik taraqqiy etishi turli 
yosh davrlarida turlicha bo‘ladi. Aniqroq aytadigan bo‘lsam, bolaning boqchadan boshlab to 
maktabni tugatib, balog‘atga yetgunga qadar bo‘lgan vaqt ta’lim va tarbiya jarayoni bilan uzviy 
bog‘liq. bizning ta’lim tizimimiz boshqa mamlakatlar ta’lim tizimidan bir jihati bilan ajralib 
turadiki, bu ham bo‘lsa ta’lim tarbiya bilan birga olib boriladi. ko‘pgina davlatlarda bolalar faqat 
o‘qitiladi, tarbiyasiga o‘qituvchi mas’ul emas(ya’ni qanday kiyinadi, o‘zini qanday tutadi, bolaning 
xulq- atvori nazorat qilinmaydi). bizda o‘qituvchilik kasbi shunisi bilan ham ma’suliyatli va 
murakkabdir. Shu o‘rinda, mutafakkir bobomiz Abdulla Avloniyning quyidagi purma’no so‘zlarini 
eslash kifoya: ”Tarbiya biz uchun yo hayot- yo mamot, yo, najot-yo halokat, yo saodat - yo falokat 
masalasidir”.
bolaning shaxs sifatida kamol topishida ko‘pgina omillar muhim rol o‘ynaydi. ko‘pchilik 
olimlar, jumladan J.Lokk, avstriyalik psixiatr Z.freyd fikricha,shaxs asosan ikki xil omil ta’sirida 
shakllanadi. birinchisi biogenetik yo‘nalish ya’ni odamning irsiyati, nasl –nasabi hisoblanadi. 
Unga ko‘ra, bola ona qornidayoq o‘z irsiyatiga xos xususiyatlarni o‘zlashtiradi, tug‘ilganidan 
keyin shuni takrorlaydi. Ushbu fikrlarni Myuler va Gekkellar ham ta’kidlab, bola tug‘ilganidan 
boshlab shaxs sifatida tarkib topguncha o‘sha tarixiy taraqqiyotni takrorlaydi, deb fikr bildirganlar.
Ikkinchi muhim omil esa, sotsiogenetik omil deb ataladi, buni ijtimoiy deb atash ancha 
tushunarli. Ijtimoiy muhit-avvalo oila muhiti bo‘lib, bola tug‘ilganidan boshlab odamlar qurshovida 
yashaydi. Tashqi dunyo bolaga kuchli ta’sir o‘tkazadi. Ya’nikim, bola tashqarida ijtimoiy hayotda 
ko‘p ta’sirga beriladi. Shaxs tashqi muhitdan turli ijtimoiy munosabatlarni o‘zining faoliyati 
orqali singdirib, o‘z fe’l- atvoriga aylantirib boradi. Masalan, yangi tug‘ilgan bolani hayvonlar 

---

184
10
orasiga qo‘shib qo‘yilsa, uning xatti –harakatlari hayvonlarnikiga o‘xshab qoladi. bola tili ham 
ijtimoiy muhitga bog‘liq (Mashhur multfilm Mauglini esga olsak, unda ijtimoiylashuv yuz 
bermaydi) .Mening fikrimcha, ikkinchi omilga jiddiy qarash kerak. chunki hozirda kuchli axborot 
va taraqqiyot asrida yashayapmiz. Shaxsni o‘ziga og‘dirib, xohlagan ishini qildirishga qodir 
xurujlar bisyor. bunday ko‘zga ko‘rinmas xatarlardan yosh avlodni asrash uchun ularni bee’tibor 
qoldirmasligimiz, qiziqishlarini, ko‘ngil kechinmalarini tinglay bilishimiz,eng asosiysi ularni 
kitobga oshno qilishimiz kerak . Zero ma’naviyati yetuk,mustaqil fikrli, atrof- muhitga teran nigoh 
bilan qaraydigan avlod mustaqil mamlakatimiz tayanchidir. 
Foydalangan adabiyotlar:
1. Jakbarov M. komil inson g‘oyasi.T.2002
2. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi: Nasaf. 2000
3. Jamilova N. va Xasanboyeva O. “Pedagogika fanlarini o‘qitish metodikasi. ”T,2009
Elektron ta’lim resuruslari :
1.www.pedagog.uz
2.www.ziyonet.uz

---

185