Педагогика университети жисмоний маданият кафедраси

Ҳаракатни бажаришнинг олий мақоми. Шаклланган ҳаракат малакасини такомилаштиришнинг энг охирги чегараси ҳаракат акти ёки ҳаракат фаолиятини бажаришининг о л и й м а қ о м и дейилади.
Унинг асосий вазифаси шугулланувчининг малакасини ҳар қандай шароитда эгаллашга ва уни такомиллаштиришга (иш лаб чиқаришда, турмушда, ҳарбий, спорт соҳасида) одатлан тириш ва ўргатишдир. Фақат шу ҳолдагина малака ўзининг амаллий қимматига эга бўлади.
Шуғулланувчи ишонч билан баландликдан сакраб ўтиш малакасини спорт залида, сакраш секторида моҳирона намо йиш этса-ю, лекин шу малакани табиий тўсиқлардан ўтишдек ҳаётий шароитда амалиётга қўллай олмаса, бундай малаканинг қиммати паст бўлади.
Ҳаракатни о л и й т а р т и б д а бажара олиш мадакаси – бу ўзлаштирилган, ўрганилган ҳаракатларни оз куч сарфлаб, сарфла надиган энергияни максимал тежаш билан бажара олиши демакдир. Бу даражада шаклланган ижро малакаси нисбатан юқори даражадаги махсус билимлар эвазига вужудга келади. Аслида таълимнинг, ўқитишнинг пировард мақсади ҳам ҳаракатни олий тартибда бажара олиш малакасини шакллан тиришдир.
Характерли белгилари.
1. Олий тартибдаги ҳаракат онгнинг хизмат фаолиятини энг юқори даражаси ҳисобидан бажаради. Ҳолатни объектив таҳлили қилиш орқали, вақт дифицитини эътиборга олган ҳол да ҳолатни объектив тахлил қилиб эгалланган малакадан шун дай фойдаланиладики, у албатта яхши натижага олиб келади.
2. Қайд қилинган малака соҳиби ҳаракат фаолиятининг таркибини ташкилловчи ҳаракат актларини автоматлашган ҳолда, онгнинг назорати остида, керак бўлса, ҳаракатни бажариш учун кўникмаган шароитда, уни бажаришга коррек ция талаб қилинганда ҳам осон бажара олади.
3. Олий тартибдаги ҳаракатни бажариш фаолиятни фақат бир бутунлигича(бўлакларга ажратмай) бажаришдагина намо ён бўлади.
Олий тартибда бажара олишнинг шаклланиши жисмоний тарбиянинг амаллий аҳамиятини ифодалайди, спорт маҳо ратини оширишнинг заҳираси ҳисобланади.
Ҳаракат малакаларига қўйилаётган талаблар характерига қараб бажара олишнинг олий тартибини уч турга ажратиб -ўрганганидан, эгаллаганидан, бажара оладиганидан атроф муҳит талаблари билан мувофиқ, параллел ёки турли хил кетма-кетликда самарали фойдаланилади. Масалан, югуриш малака сини табиий тўсиқлардан ошишда қўллаш.
Бир вақтнинг ўзида икки ёки бир неча шаклланган малака лардан фойдалана олиш, масалан, югуриб кетаётиб улоқтириш.
Икки ёки бир неча шаклланган малакалардан кетма-кетфойдаланиш. Масалан, думбалоқ ошишлардан сўнг муво занат сақлаш машқларини бажара олиш.
Ҳаракат малакасини шаклланиши ва такомиллашишининг қонуниятлари ҳаракатга ўргатишнинг, ўқитишнинг ҳар бир ҳолатида намоён бўлади. Лекин унинг шаклланиши, такомил-лашиши ва сўнишининг давомийлиги (узунлиги) жуда ҳам турлича ва у шуғулланувчининг қобилиятига, айниқса, малака нинг ўзига хос хусусиятларига, ўқитувчи, мураббийнинг шахси такомиллашган таълим методикаси ва индивиднинг ортиб бораётган ҳаракат тажрибаси ва бошқаларга боғлиқ.


7.3. Жисмоний маданият таълими жараёнининг тузилиши

Ҳар қандай ҳаракат фоалияти хақида таълим бериш маълум вақтни талаб қилади ва махсус этапларда амалга оширилиши ҳақида маълумотларни бердик. Таълимнинг ҳар бир этапи ўзининг хусусий ва айрим етакчи тушунчалари билан таърифланади. Фақат вазифалар кетма-кет бўлсагина ўқитувчи таълим услубиётини танлаши, фойдаланишни тўғри йўлга қўйиб, таълим принципларини, тайёрлов ва йўлланма берувчи машқларни мақсадга мувофиқ қўллай олиши мумкин.

Таълим жараёнининг тузилиши – хусусий вазифалар, прин циплар, воситалар ва услубиётларнинг ўқитиш этапларидаги ўзаро нисбати турғун алоқалари орқали вужудга келади.
Ҳаракат фаолиятини ўргатиш(ўқитиш) жараёни жисмоний тарбия таълимининг тузилиши, деб қаралади.
Таълим жараёнининг барча элементлари (хусусий вази фалар, йўлланма берувчи ва тайёрлов машқлари, услубиётлар ва бошқалар) ҳаракат фаолиятини ўқитишнинг “якуний вази фаси” билан боғлиқ. Якуний вазифа “ҳаракат малакаси ёки олий тартибдаги ҳаракат малакасини шакллантириш” деб қў йилса, унда таълимнинг тузилиши ҳаракат фаолиятини таниш тириш, ўзлаштириш, мустаҳкамлаш деган шартли равишдаги уч этапга ажратилади ва ўқитиш жараёни йўлга қўйилади.
Таълимни уч этапга ажратиш педагоглар амалиётида кўпроқ қўлланилади ва бу билан ҳаракат фаолиятини нисбатан такомиллаш­ган даражада эгаллашига имкон яратилади. Лекин умумий жисмоний тайёргарликка оид айрим педагогик вазифа ларни ҳал қилишда ҳаракат фаолиятини кўникмага айланти риш мақсад қилиб қўйилмайди ва таълим жараёнининг биринчи ва иккинчи этапларидан фойдаланилади холос. Айрим ҳолатларда таълимнинг этапларини ҳаракат малакаси фазалари билан алмаштириб қўйилишига дуч келмоқдамиз.