Педагогика университети жисмоний маданият кафедраси

Аҳамияти. Ҳаракатни бажара олиш асосан ижодий изла-нишлар орқали, таққослаш, солиштиришлар, ҳаракатни бажа-риш усулларини баҳолаш, уларни бир бутун ҳаракат фаоли ятига бирлаштириш бўлиб, билим олиш ва бериш учун катта имкониятларни очади.
Ҳаракатни қила билиш ҳаракат фаолиятини эгаллашнинг шундай даражасики, характерига кўра, у барча йўлланма берувчи машқларга тенглаштирилади. Агарда улар стабиллашиб қолса, ўзлаштирилаётган ҳаракат фаолияти малакасининг шакллани-шида муаммоларнинг юзага келишига сабаб бўлади. Маълумки, тўла ҳаракат таркибидан ажратилган, изоляцияланган ҳаракат бўлаги ёки қисми ўрганилаётган тўла ҳаракат таркибига кирганда маълум ўзгаришларга учрайди.
Ўрганилган ҳаракатни нисбатан ўзгармас шароитда тизимли намоён қила олиш аста секинлик билан малакага айланиши даражасигача бориб етади.
Ҳаракат малакаси – бу ижронинг сифати, ҳаракатни шун дай бажариш ҳолатики, ижрочининг диққати машқнинг (фао лиятнинг) натижасига ёки бажариш шароитига йўнал тири либ, унинг таркибига кирадиган бошқа ҳаракатларга нисбий эътибор бериш билан бажариш даражасидир.
Малакани шаклланганлигининг х а р а к т е р л и б е л г и л а р и :
1. Ҳаракат фаолияти таркибига кирувчи майда ҳаракат-ларнинг бажарилишига унчалар эътибор бермай бажарилади. Бунга ҳаракатни бажариш жараёнининг автоматлашувини бошланиш ҳисобига эришилади.
2. Ҳаракатларни автоматлашган даражада бажарабош лайди, бу ўқитиш, таълим жараёни – натижаси ёки ҳаётий тажриба амалиёти натижаси бўлиши мумкин.
3. Ҳаракат малакасини юзага келганлиги фаолиятни автоматлашган ҳолда бажарилишида онгнинг етакчи ролини инкор этилмаганлиги билан намоён бўлади.
Ҳаракат малакаси шаклланишида фаолиятнинг мазмуни автоматлашмай,унинг таркибидаги айрим ҳаракатларнинг ижроси жараёни уларнинг айрим элементларини тузилиши (масалан: нерв-мускул жараёнларини координация қилиш муно сабатлари, ҳаракат ва вегетатив компонентларнинг ўзаро алоқаси) автоматлашади холос.
4. Ўқувчининг онги асосан ўзак компонентларга, шаро-итнинг ўзгариши ҳисобига ва ҳаракат вазифасининг ижодий ҳал қилинишига йўналтирилади.
Заруриятга қараб ўқувчи, ўрганувчи ҳар бир ҳаракатнинг бажарилишини назорат қилиши мумкин, шунингдек, ижрога лозим бўлган ўзгартишлар киритиши ёки бошқа фаолиятни бажаришга ўтиб кетиши мумкин.
Масалан, қўлга таяниб(оёқлар тепада) ёки бошни тирсак билан қўшиб ерга тираб туришда мувозанатни йўқотса, машқни бажаришда иштирок этаётган аъзоларини йиғиштириб(«группи ровка») қилиб, олдинга «перекат» қилиш билан ўзини шикастла нишдан сақлаши, ҳаракатлари таркибига зудлик билан лозим бўлган ўзгаришларни киритиши мумкин.
5. Ҳаракат малакаси юқори турғунликка эга. Лекин уни одатдагидан ўзга шароит, муҳитдаги ижроси, малакани муқим турғунлигини бузилишига сабаб бўлиши мумкин.
Масалан: бошқа спорт зали, бошқа жиҳозлар, ўқувчилар одатланмаган кузатувчилар, томашабинлар турғунликка салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
6. Ҳаракат малакаси учун ҳаракатлардаги маълум тизимнинг мавжудлиги ва унинг ўзига хослиги. Айрим ажратилган алоҳида ҳаракатларни бир бутун ҳаракат фаолияти таркибига ортиқча ушланишини йўқотиш билан бирлаштиришда ифодаланади. Бу билан ҳаракатларнинг аниқлиги ортади, уларнинг ритми такомил лашади, бир бутун фаолиятнинг намойиши вақти қисқаради.
7. Ҳаракат малакасининг шаклланиши анализаторлар функциясини қайта тақсимлаш билан кузатилади. Ҳаракат анализаторининг роли ортади, ҳаракатларнинг ижроси назора тида мускул ҳиссиёти етакчи аҳамият касб этади. Сузувчининг сувни, футболчининг тўпни ҳис қилиши ва бошқалар.
Малаканинг физиологик механизми. Академиклар И.М. Сеченов ва И.П. Павловларнинг илмий тадқиқотлари орқали эркин ҳаракатларнинг шаклланишини физиологик механизмлари орқали очиб берилган. Ҳаракат актини мускуллар билан бажаришни бошқариш вақтли алоқалар натижаси эканлиги, уларнинг асосида биринчи тартибдаги шартли рефлексларнинг, олий тартибдаги, манипуляцияли рефлекслар ва бошқаларнинг вужудга келиши илк бор амалий улар томонидан исботланди. Улар охирги рефлексларнинг аҳамиятига катта эътибор бериш лозимлигини, мерос бўлиб, наслдан-наслга ўтмаган жавоб реакциялари билан боғлиқлигини уқтидилар.