Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

. 1 Логопед болалар билан ҳар куни— 4 академик соат мобайнида шуғул-
ланади. 
jj

---

;доир кичик гуруҳдаги умумий машғулотлар ҳафтасига беш 
марта ўтказилади. Товушни талаффуз қилишга доир ишлар 
ҳар бир бола билан алоҳида-алоҳида ўтказилади.
Таълнмнинг II даврида болаларнинг нутқи яхшиланиб бо- 
радн: тилнинг лексик-грамматик воситаларини шакллантнриш 
>ва равон нутқни ривожлантиришга доир умумий машғулотлар 
ҳафтасига 5 марта ўтказилади.
Таълимнинг III даврида эътибор болаларнинг равон нутқ- 
.ларини мустақил ривожлантиришга қаратилади, фақат айтил- 
ган товушларни мустаҳкамлашга эмас, балки болаларнинг 
•товушни таҳлил ва синтез қилишнн эгаллаб олишларига доир 
ишлар ҳам фаоллаштирилади. Бундай умумий ишлар ҳафта- 
сига 6 марта ўтказилади: 4 марта — тилнинг лексик-грамматиқ 
воситаларини шакллантириш ва равон нутқни ривожлантириш-i 
та доир; 2 марта товушни тўғри талаффуз қилишни шакллан/ 
тиришга доир. 
/
w
- У
_
Тахминий кун тартиби
Туриш, эрталабки ювиниш
7.30—8.30
Нонуштага тайёрланиш, нонушта
8.30—8.55
'Машғулотларга тайёрланиш
Жичик гуруҳлар ва якка тартибдаги ло-
топедик ва тузатиш-тарбия машғулот-
8.55 — 9.00
лари
9.00—13.00
Сайрга тайёргарлик, сайр
10.00 — 12.00
Сайрдаи қайтиш
12.30 — 12.40
Тушликка тайёргарлик ,тушлик
12.40 — 13.10
Уйқуга тайёргарлик, кундузги уйқу 
Туриш, кеч тушки овқат, логопед
13.10— 15.00
топшириқларини бажариш
15.00 — 16.00
Уйинлар, меҳнат
16.00— 16.30
Сайр
16.30— 18.00
■Сайрдан қайтиш, ўйиилар
18.00— 18.20
Тарбиячи машғулоти 
Кечки овқатга тайёргарлик,
18.20— 18.40
•кечки овқат
18.40-19.10
Тинчлантирувчи ўйинлар
19.10 — 20.30
Уйқуга тайёргарлик, уйқу
20.30 — 7.30
Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар ҳаётиии ташкил қилиш ва
уларни тарбиялаш
Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар катта гуруҳига 5 
•ешли болалар, тайёрлов гуруҳига эса 6 ёшдан катта болалар 
қабул қилинади. Гуруҳда 12 киши бўлиши лозим.
Мактабгача тарбия ёшидаги болалар муассасаларида, шу- 
нингдек, оммавий болалар боғчаларининг нутқи тўлиқ ривож-

---

ланмаган болаларга мўлжалланган айрим гуруҳларда нутқ; 
тузатиш ва таълим-тарбия ишлари ҳал қилииади.
Логоиед, тарбиячи ва музика раҳбари нутқ тузатиш-тар- 
биялаш ишларига ҳам, таълнм ншларига ҳам жавобгардир- 
лар.
Нутқ тузатиш ва тарбия вазифаларига болаларнинг руҳий- 
жисмоний ҳолатларини ҳнсобга олгаи ҳолда, уларнинг умумик 
хулқ-атворлари ва нутқлари яхшиланиб бориши, сўзлашуа 
кўникмалари шаклланиши кўзда тутилади.
Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар билан нутқ тузатиш- 
тарбия ва умумий таълим ишларини амалга ошириш учун ҳар^ 
хил машғулотлар ўтказилади, ўйинлар, қувноқ кечалар, кўн- 
гил очиш тадбирлари ташкил қилинади, кун тартибидаги кун- 
далик ишлар; кийиниш, ечиниш, навбатчилик, енгил-елпи меҳ- 
нат, ўз-ўзига хизмат кўрсатиш ва шунга ўхшаш юмушлар- 
бажарилади.
Логопед болалар нутқидаги камчиликларни тузатишда уму- 
мий машғулотлар, кичик гуруҳлардаги ва якка машғулотлар- 
дан фойдаланади. >Бу машғулотларнинг асосий вазифаси — 
болаларнинг нутқини ривожлантириш, уларнинг умумий хулқ- 
атвори ва нутқидаги камчиликларини бартараф этишдан ибо- 
рат.
Логопед болаларнинг нутқини ривожлантиришга доир уму- 
мий машғулотлар сонини даврга қараб аниқлайди. Улар 20— 
25 минут давом этади.
Нутқни ривожлантиришга доир кичик гуруҳлардаги машғу- 
лотларни логопед ҳар куни ўтказади. Кичик гуруҳлардаги 
машғулотлар ҳам 20—25 минут давом этади.
1.2 кишилик гуруҳ 6 кишилик икки кичик гуруҳга бўлинади..
Биринчи кичик гуруҳдаги машғулот 10 минутлик танаффус- 
дан кейин бошланади. Машғулотдан кейин 1 кичик гуруҳ бо- 
лалари машғулотга киришади.
Якка машғулотларни логопед ҳар куни ўтказади, бунинг 
учун у бўш қолган вақтларидан фойдаланади. Якка машғулот- 
ларга логопед битта, иккита ёки учтадан болани жалб қилади.
Бир бола билан олиб бориладиган якка машғулот 10—1& 
минут давом этади.
Болалар боғчаси педагогика жамоаси болаларга бир хил: 
талаблар қўйиб яқин алоқада 
ишлагандагина болалардаги 
иутқ камчилигини бартараф қилиш мумкин. Шунинг учун ло- 
гопед, тарбиячилар ва музйка раҳбарининг ҳамкорлиги ўзига 
хос хусусиятларга эга. Уларнинг асосййси белгилаиган мавзу- 
ии ўтишда вазифаларни тўғри тақсимлаб олишдир.
Тарбиячн ўз машғулотини логопеднинг навбатда белгила- 
ган мавзуига мослаб тузади, унинг машғулотидаги вазифалар 
логопед машғулотидаги вазифалар билан ҳамоҳанг бўлади.
Тарбиячи ва логопеднинг бир мавзудаги машғулотлари бир 
вақтда ўтказилади.

---

Оммавий (оддий, умумий) болалар боғчасидаги каби тар- 
биячи қуйидагй умумий таълим масалаларини ҳам ҳал қила- 
ди: сайр иайтидаги кузатишлар асосида экскурсияларда ат- 
роф-муҳит ва табиат билан танишиш вақтида маълум бир 
мавзуда болалар тушунадиган тарзда билим беради, бола- 
ларнинг сўз бойлигини ошириш, фаолиятини фаоллаштйришга 
оид ншлар олиб бориб, уларнинг нутқини ривожлантиради, 
уларни нарсаларнинг расмини чизнш, пластилиндан ҳар хил 
буюмлар ясаш, аппликация, лойиҳалаш усуллари ва кўникма- 
ларига ўргатади: бу ишларни болаларнинг нутқини ривожлан- 
тирйшга усталик била^н боғлайди.
Булардан ташқари; тарбиячи махсус нутқ тузатиш ишлари- 
ни олиб боради. Тарбиячилар ҳал қиладиган нутқ тузатишга 
доир асосий вазифалар болаларда умумии хулқ-атвор ва нутқ- 
ни яхшилаш кўникмаларинй шакллантириш, нутқни ривож- 
лантириш ва қулай, мустақил сўзлаш кўникмаларини шакл-. 
лантиришдан - иборат. Тарбиячи болаларни бўлажак логопед 
машғулотларига тайёрлашда фаол иштирок этади. Барча маш- 
ғулотларда ва улардан ташқарида тарбиячи болаларнинг сўз 
■бойлигини оширишга кўп вақт ажратади. Атрофдаги борлиқни 
кузатишаётганда тарбиячи болаларни янги сўзлар билан та- 
ништиради, уларнинг мазмунини тушунтиради, уларнинг ҳар 
хил вазифаларда такрорланишига эришади, фаоллаштйради.
Музика машғулотлари (ҳафтасига икки марта) болаларда 
куйга монанд ҳаракатлар қилиш, куй ва оҳангни фарқ қилиш 
қобилиятини ўстирибгина қолмай, музика ёрдамида болалар 
диққатини ростлаш, берилган- ҳаракатларни изчиллик билан 
такрорлаш, музика мазмунининг характёри, маромини ҳаракат- 
лар орқали ифодалаш, бир ҳаракатдан иккинчисига равон 
ўтиш ва ҳоказоларга ҳам ёрдам беради.
Логопед, тарбиячи, музика раҳбари ҳамоҳанг ишлашлари 
-учун улар ишни биргаликда режалаштиришлари: мавзуга доир 
машғулотлар мазмунини ўз вақтида танлаш, ҳар бирининг ва- 
-зифаларини ва машғулотлар ўтказиш навбатини келишиб 
юлишлари керак.
Логопед машғулотлари
Махсус болалар боғчасидаги логопед машғулотлари нутқ 
тузатишга доир таълимнинг асосий шакли ҳисобланади: бу 
машғулотларда нутқдаги барча нуқсонлар муттасил бартараф 
қилиб борилади.
Нутқ тузатишга доир аниқ вазнфалар ва босқичларга қа- 
раб, логопеднинг (умумий) машғулотлари қуйидаги хилларга 
бўлинади:
I. 
Тилнинг лексик-грамматик воситаларини шакллантириш- 
га оид машғулотлар:

---

а) сўз бойлйгини яратишга оид машғулотлар;
б) грамматиқага (гап тузишга) доир машғулотлар.
Бу машғулотларнинг асосий мақсади болаларни нутқни ту- 
шунишга, уларнинг сўз бойликларини аниқлаш ва кенгайти- 
ришга, умумлаштирувчи тушунчаларни 
шакллантириш, сўз 
тузиш ва сўзни ўзгартириш амалий кўникмаларини шакллан- 
тириш, кенг тарқалган оддий гапларни ҳамда мураккаб ва 
синтактик тузилишдаги гапларнинг баъзиларини гапира олиш- 
га ўргатиш.
II. Сўзларни талаффуз қилишга доир машғулотлар. Бундай 
машғулотларнинг асосий мақсади: товушларни тўғри талаф- 
фуз қилишга ўргатиш; сўзларни эшитиб идрок қилйшни ри- 
ьожлантириш; ҳар хил товуш — бўғинли сўзларни талаффуз 
қилиш кўникмаларини ҳосил қилиш;. нутқнинг тушунарли ва 
ифодали бўлишини назорат қилиб туриш; товушларни таҳлил 
ва синтез қилишга доир оддий кўникмаларни ўзлаштиришдан 
иборат.
III. Равон сўзлаш малакасини ривожлантиришга доир маш- 
ғулотлар. Бу машғулотларнинг асосий вазифаси болаларни ўз 
фикрларини мустақил изҳор қилишга ўргатишдир.
Нутқ тузатишга оид таълим жараёни бошдан-оёқ фикр ал- 
■машинув тарзвда ташкил қилинади, Тилнинг ўрганилаётган 
ҳар қайси босқичи бевосита мудоқотга асосланиши керак. Бо- 
лаларни ўрганган сўзлари ва гапларини бошқа шунга ўхшаш 
ёки янги вазиятларда ишлата олиш, о^лган кўникмаларини ҳар 
хил фаолиятларида ижодий қўЛлай билишга ўргатиш жуда 
муҳимдир.
Логопеднинг тилнинг лексик-грамматик воситаларини шакл- 
лантириш ва равон гапиришни ривожлантиришга доир маш- 
ғулотлари умумий ' педагогика ва мактабгача тарбия ёшидаги 
болалар педагогйкаси, шўнингдек махсус таълим талабларини 
ҳисобга олиб ташкил қилинади:
— машғулотлар мавзуй ва мақсадини аниқлаш;
— лексик ва грамматик материални танлашда машғулотлар 
мавзуи ва мақсадини, нутқ тузатиш таълими босқичйни, ҳар 
бир боланинг нутқий ва рўлий имкониятини алрҳида-алоҳида 
ҳисобга олиш;
— машғулотларнинг асосий босқичларини белгилаб олиш, 
уларнинг ёир-бирйга боғлиқлигини ва алоқасини кўрсатиш ва 
ҳар бир босқичнинг мақсадини баён қилиш;
— машғулотларга турлй-туман ўйинлар .ва дидактик машқ- 
ларни қўшиб, буларни мусобақалашиш тарзида ўтказиш;
— программа материаЛини танлашда 
болаларнинг фикр- 
лаш, идрок.қилиш, тасаввур қила олиш қобйлиятларини ҳисоб- 
та олиш; 
.
— болаларга алрҳида-алоҳида ёндошилганда уларни фаол 
сўзлашишга жалб қиладиган урулларни кўзда тутиш;

---

— нутқни ривожлантиришга доир ўзлаштирилган материал- 
ви мунтазам такрорлаб боришни ҳам ҳисобга олиш.
Ҳар қайси машғулотда берилган товушни (бўғинлар, сўзлар, 
гаплар ва матнлар ёрдамида) тўғри талаффуз қилиш, идрок 
қилиш ҳиссини ривожлантириш, оддий таҳлил ва синтез 
қилиш кўникмаларини ривожлантиришга доир машқлар кўзда 
тутилади.
Барча машғулотлар бир неча босқичдан иборат бўлиб, ло- 
гопед уларнинг ҳар қайсисига аниқ ва қисқа йўл-йўриқ беради.
Умумий машғулотлардан фақат тўғри талаффуз қилинаёт- 
ган товушлар ажратиб олинишини ҳисобга олиб, машққа 3 
минутдан ортиқ вақт сарфламаслик тавсия қилинади.
Нутқ товушларини фарқлаш учун шартларни аста-секин 
мураккаблаштира бориш кўзда тутилади.