Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

б)
вақт ва фазони аниқлаш------------------------------
в) логик тафаккур 
қ о б ш ш я т и ______________
23. Нутқнинг тушуниш қобилиятини текшириш:
а) содда ва мураккаб сўз инструкцияларини бажариш
б) келишик қўшимчалари, кўплик қўшимчаларини тушуниши

---

24. Луғат бойлиги:
а) предметларни номлаш
б) предмет қисмларини номлаш ва кўрсатиш
Чойнак
қопқоғи
-жўмраги
•тутқичи
Одам
боши
кўзи
бурни
оғзи
қўли
оёғи
қулоғи
25. Умумлаштириш даражаси:
олма, анор, шафтоли, узум, беҳи, олхўри — 
сабзи, пиёз, картошка, лавлаги, шолғом — 
сигир, қўй, кучук, мушук, бузоқ —. 
бўри, тулки, айиқ, шер, йўлбарс — 
автобус, трамвай, троллейбус, самолёт —
26. Предмет белгисини билдирувчи еўзлар: 
қизил олма — қандай олма?
катта копток — қандай копток?
27. Сўз бойлигида феълларнинг ишлатилиши:
а) ошпаз
ўқитувчи ——^ н и м а қилаяпти?
шофёр
б) нима қандай овоз чиқаради?
мушук — миёвлайди 
ит — 
ғоз — 
товуқ —
сигир — 
сичқон —
28. Нутқиинг грамматик томонини текшириш;
а) расмга қараб ҳикоя тузиш;
б) серияли расмларга қараб ҳикоя тузиш;
в) эслаб қолганларини ҳикоя қилиш;
г) тасаввури бўйича ҳикоя қилиш;
д) кўрган воқеаларини ҳикоя қилиб бериш.
29. Логопедиинг хулосаси:
Вариантлар: болаларда нутқнинг умумий ривожланма- 
ганлиги (3 даражаси), унинг мотор анамея билан бир- 
галикда келиши;
Болаларда нутқнинг умумий ривожланмаганлиги 
(2 дара- 
жаси), унинг дизартрия билан биргаликда келиши.

---

Нутқи тўлиқ ривожлаимаган болаларнинг таълим ва 
тарбиясини ташкил қнлиш
Нутқ камчиликларини тадқиқ қилишда нутқнинг ривожла- 
нишини ўрганишга изчил ёндошиш принципи қўлланилади. Бу 
эса нутқи унча ривожланмаган болаларнй мактабда ўқитиш- 
нинг илмий асосларини ишлаб чиқишга (Р. Е. Левина »1961, 
1964, 1968 й., Г. А. Каше 1962, Н. А. Никашина 1965, Г. В. Чир- 
кина 1965, Л. Ф. Смирова 1975, 1980), шунингдек, мактабгача 
ёшдаги болалар билан ўтказиладигаи машғулотлар мазмунини 
апиқлашга (Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Ю. Филичева, 
1973) имкон берди.
Бу ишларда болаларнинг нутқ талаффузини, луғат таркн- 
бини, грамматик тузилишини, равон гапиришни ўрганншлари ва 
эгаллаб олишлари, нутқни тузатиш жараёнида болаларнинг 
ўзбек тилининг маънавий ва талаффуз томонларини билиб 
олишларининг ўзига хослик тафсилотлари келтирилади.
Нутқ муомаласи боланинг тўлиқ руҳий ривожланишидаги 
зарур шартдир. Нутқ бузилганда, айниқса, иутқнииг тўлиқ 
ривожланмаслиги камчилигида болаларни махсус ўқитмай ту- 
риб бутун тил системаларининг шаклланиши жуда қийин ва 
умуман мумкин эмас.
Кичик ёшдаги болаларнинг нутққа нисбатаи сезгирликлари 
туфайли, нутқи бузилган болаларнинг иутқини яхшилаш ишла- 
рини ташкил қилиш жуда муҳим. Нутқни тузатиш учун ўқи- 
тишдан мақсад — болаларда ўртача баландликда овоз чиқариб 
тўғри ва равон сўзлаш малакасини ошириш, бунда уларнинг 
ўз она тилларидаги сўз бойликлари ва нутқларининг тараққиёт 
даражаси ёшларига монанд бўлиши кўзда тутилади.
Нутқни тузатиш-тарбиялаш ишларида болаларнииг тил 
омиллари, руҳий фаолиятлари ҳисобга олинади. Болаларни 
ўқитишда уларда диққат, хотира, ўзларини тута билиш кўник- 
маларини тарбиялаш билан узвий боғлаб олиб бориш ишлари 
кўзда тутилади.
Логопедик иш қуйидаги йўналишларда олиб борилади:
— мавзу жиҳатдан бирлаштирилган пассив ва актив луғат 
(сўз) бойлигини шакллантириш;
— талаффуз кўникмаларини шакллантириш;
— фонетик идрокни, товушни таҳлил ва синтез қилиш кў- 
никмаларини ривожлантириш;
— сўз тузишни, равон нутқда ҳар хил гаплар тузишни ўр- 
гатиш.
Сўз бойлигини ошириш ва нутқни грамматик жиҳатдан тўғ- 
ри тузишга қаратилган логопедик нш айни вақтда она тилида- 
ги нутқнинг лексик-грамматик таркибинн ҳамда фонетик 
таркибини такомиллаштиришга ёрдам беради, бу эса ўзбек 
болаларининг умумий таълим мактабларида она тилларида ҳам, 
рус тилида ҳам ўқий олишларига шароит яратади.

---

Нутқи бузилган болалар учун мўлжалланган мактабгача 
ёшдаги болалар муассасалари ва гуруҳлари — дудуқ, нутқи 
тўлиқ ривожланмаган,'нутқи фонетик жйҳатдан ривожланма- 
ган мактабгача ёшдаги болаларнинг махсус муассасалари- 
дир.
Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар гуруҳларида ўқитиш- 
дан мақсад — нутқдаги камчиликни ва ривожланмаслик нати- 
жасида келиб- чиққан иккиламчи аломатларни йўқотиш ёки 
ўрнини қоплаш. 
ц
Нутқни тузатйш, болаларни тарбиялаш ва ўқитиш ишлари- 
ни логопед, тарбиячи, музиқа раҳбари боланинг ота-онаси би- 
лан узвий мулоқотда амалга оширади.
Махсус мактабгача тарбия болалар муассасалари қуйидаги 
вазифаларни ҳал қилишлари лозим:
— махсус изчил таълим ва тарбия олувчилар қаторига қў- 
шилган болаларни чуқур ўрганиш жараёнида уларга бирламчи 
диагноз қўйиш;
— педагогйк шарт-шароит яратиб бериш ва тарбияга ком- 
плеқс ёндойшш туфайли болаларга бир хил имконият яратиш 
ҳисобига уларнинг ҳар томонлама ривожланишини таъминлаш;
— нутқнинг бузилишй характери ва камчиликнинг қандай- 
лигини ҳисобга олиб тузатиш-пеДагогик, тарбия ишларйни из- 
чил амалга ошириш, болаларни мактабда ўқитишга тайёрлаш.
Мактабгача ёшдаги нонормал болаларни тарбиялашнинг 
ҳозирги талқини қуйидагиларга асосланади:
— мактабгача ёшдаги болаларнинг руҳий-жисмоний имко- 
ниятларнни ва руҳий функцияларининг шаклланишйдаги сез- 
гирлик даврларини ҳисобга олиш;
— камчиликнинг қандайлигини, қачон пайдо бўлганлигини, 
болаларнинг шахсий хусусиятларини ҳисобга олиб, умумий 
ривожланиш ишДарини тузатиш-тарбиялаш 
ишлари билан 
уйғунлаютириш;
— болаларнинг ўсишини муттасил ўрганиш ва мақсадли 
педагогик таъсир натйжасида пайдо бўладиган янги руҳий 
ўзгаришларни аниқлаш;
— ҳар қайси ёш гуруҳида таълимни бир хиллаштириш учун 
шароит яратиш; 
'
— дидактик қоидаларга риоя қилишда мактаб билан изчил 
алоқани тат>минлаш: ҳар бир навбатдаги ёш босқичда, талаб- 
ларни кучайтириб юбормаслик;
— мактабгача ёшдаги болаларни ўқитиш ва тарбиялашга 
фаоллик билан ёндошиш, бу эса болалар фаолиятидаги етақчи 
омиллар маромидаги тарбия-таълим ва (ўйинлар, расмлар ва 
чизмалар чизиш, меҳнат, ўқув фаолиятининг оддий хиллари) 
тузатиш-тиклаш ишларининг барча турларини ўтказишни тақо- 
зо қилади;
— нутқни ривожлантиришга нутқ фаолиятининг турли хил- 
ларини шакллантнрадиган омил деб қараш.

---

Генетик принципдан фойдаланиш 
(бунга сабаб генетик 
принципнинг логопедик тадқиқотлар методикасидаги ролидир), 
яъни руҳий ривожланишдан болалар нутқининг нормал ривож- 
ланиш умумий қонуниятларини очувчи восита сифатида 
фойдаланиш. Бунинг моҳияти нутқ ривожланишининг турли 
босқичларида статик хулосалар ўтказиш эмас, балки турли да- 
ражаларни қайд қилишдир.
Энг асосийси, бу принципдан фойдаланишнинг моҳияти шун- 
даки, нутқ ривожланишининг антигенетик жараенларига асос- 
ланиб, тажриба таълими мобайнида болаларни нутқ риво- 
жининг бир сатҳидан иккинчисига 
(юқорисига) ўтказиш ва 
амалда нутқнинг ривожланиш йўли, воситалари ва мазмунинн 
аннқлаш керак.
Нутқнинг бир даражадан иккинчи даражага яхшиланиши 
таълим жараёнида юз бериши туфайли биз юқорида айтиб 
ўтган маънодаги генетик принцип сифат жиҳатидан ривож- 
лантириш ва тўлдириши зарурлигини тақозо қилади.
Биз «болани ўрганар эканмиз, уни ўргатиб ҳам борамиз». 
Бу ҳолдан логопедик текшириш методикасида, сўнгра нонор- 
мал бола нутқини яхшилаш жараёнида ҳар хил кўринишда 
ва аниқ фойдаланиш лозим. Шундай қилиб, тадқиқот «амали- 
ётида» назария билан амалиёт орасида алоқа, бирликка замин 
яратилади.
Логопедик-тузатиш ишларининг асосий йўналишлари
Нутқни тузатиш тарбия ишларининг самарадорлигини, бо- 
лаларнинг боғчада бўлиш вақтларини аниқ рёжалаштириш, 
кун мобайнида ўтказиладиган тадбирЛарни тўғри тақсимлаш, 
логопед билан тарбиячининг ишларини бир-бирига тўғри му- 
вофиқлаштириш билан белгиланади.
«Нутқи- бузилган мактабгача тарбйя ёшидаги болалар муас- 
сасалари ҳақйдаги низом»га мувофиқ ҳар қайси махсус гу- 
руҳ1 учун г бир ставкали логопед ва икки ставкали тарбиячи 
тасдиқланади.
Логопеднинг иш тартиби ва машғулотлар тури болаларнинг 
шахсий хусусиятларига, шунингдек, таълим ва тарбия жа - 
раёнида ҳал қилинадиган нутқ тузатиш вазифаларига боғ- 
лиқ.
Машғулотларнинг қуйидаги хиллари кўзда тутилади:
— равон нутқни шакллантиришга доир машғулотлар;
— талаффузни шакллантнришга доир машғулотлар.
Бу машғулотларнинг сони таълим даврига қараб ўзгариб 
туради.
Таълимнинг I цаврида тилнинг лексик-грамматик восита- 
ларини шакллантириш ва равон нутқни ривожлантиришга