Pedagogika instituti rivojlanish biologiyasi

Sekretsiya. Barcha hujayralar moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`ladigan metabolizm mahsulotlarini hujayra atrof-muhitiga chiqaradi. Ayrim hollarda bu mahsulotlar boshqa hujayralarning faoliyati uchun mutlaqo zarur. Organizmning boshqa hujayralari uchun zarur moddalar (sekret) ishlab chiqarishi - sekretsiya ixtisoslashgan moddalar almashinuvining natijasidir. Faqat sekret ishlab chiqarishga ixtisoslashgan hujayralar bez hujayralari deyiladi. Sekret hosil bo`lishida plastinkali kompleksning faoliyati katta ahamiyatga ega. Sekretsiya organizmning tashqi muhit bilan aloqasi natijasida paydo bo`lgan va asosan epiletiy to`qima bilan bog`liq.

Hujayralarning qarishi va hayot faoliyatining so`nishi. Organizm hujayralari ochiq, o`z-o`zini idora qiluvchi sistemadir. O`z-o`zini idora qilish qobiliyati hujayraning o`ziga taalluqli bo`lishi bilan birga, organizmning nerv va endokrin regulyatsiya mexanizmlariga ham bo`ysunadi. Moddalar almashinuvi natijasida hujayralarning o`zini-o`zi idora qilish qobiliyati asta-sekin so`nib, ularning hayot faoliyati buziladi va qariydi. Yuqorida qarab chiqilgan paranekroz hodisasi ma`lum sharoitlarda nekrobiozga o`tishi mumkin. Nekrobioz hujayraning asta-sekin o`lishidir. Katta kuchga ega zararli ta`sirotlar nekrozga (hujayraning o`lishi va yemirilishiga) sabab bo`ladi. Nekroz sitoplazma va o`zakda xarakterli o`zgarishlar yuz berishi bilan boradi. Sitoplazmatik to`r va plastinkali kompleks sisternalari yemiriladi. Glikogen va sitoplazmaning bazofilligi yo`qoladi, oqsil sintezi to`xtaydi. O`zak bujmayib kichiklashadi, bir tekis va kuchli bo`yaluvchi (giperxrom) massaga aylanishi (kariopiknoz), ayrim-ayrim qismlarga parchalanib ketishi (karioreksis) va hatto to`lig`icha erib ketishi (kariolizis) mumkin.

Tirik organizmlarning hujayraviy tuzilishga ega bo`lmagan shakllari. Hayvon organizmi to`qimalarida hujayralardan tashqari simplast, sinsitiy va anchagina miqdorda hujayralararo moddalar ham uchraydi. Ayrim hollarda kattagina hajmga ega bo`lgan protoplazma hujayralarga bo`linmagan bo`lib, ko`plab o`zaklar va sitoplazmaga xos organellalar saqlaydi. Bunday tuzilmalar simplast (sin-birgalikda, plastos-hosil bo`lgan, tashkillashgan) deb ataladi. Simplastning yorqin misoli ko`ndalang-targ`il muskul tolasi bo`lib, uning tuzilishi bilan keyinroq (III bobda) batafsil tanishamiz. Qo`shni hujayralar o`simtalari vositasida bir-biriga juda tig`iz tegib turishi va ular orasida yorug`lik mikroskopi ko`rsata oladigan yoriqlar bo`lmagan hollarda sinsitiy (sin-birgalikda, kytos-hujayra) hosil bo`ladi. Elektron mikroskop bunday hollarda qo`shni hujayralarning o`zaro tegib turadigan qismlari orasida plazmolemmadan iborat chegara borligini ko`rsatadi. Sinsitiy odatda to`rsimon ko`rinishga ega (masalan, biriktiruvchi to`rsimon to`qima).

Ayrim to`qimalar ko`p miqdorda hujayraro moddalar hosil qiladi. Bu moddalar organellalarga ega emas, ularda moddalar almashinuvi sekin boradi. Hujayraaro moddalar hujayralar bilan yaqindan bog`langan va ularning hosilalari hisoblanadi. Ularni metaplazmatik tuzilmalar ham deb ataydilar. Kollagen, elastik va retikulin tolalar hamda amorf modda metaplazmatik tuzilmalar bo`lib, ularning tuzilishi biriktiruvchi tolador to`qimalar o`rganilayotganda qaraladi. Tirik moddaning hujayra tuzilishiga ega bo`lmagan shakllari hujayralardan yoki ularning hosilalaridan ikkilamchi yo`l bilan hosil bo`ladi.