Pedagogika instituti rivojlanish biologiyasi

Tabaqalanish (differensiatsiya) tirik hujayralarga xos muhim xususiyatdir. Organizmning barcha hujayralari yagona hujayra - zigotaning ko`payishi va tabaqalanishidan hosil bo`ladi va odatda barcha hujayralarning o`zagidagi xromosomalar va genlar yig`indisi bir xil bo`ladi. Lekin bu hol organizm hujayralarining o`zaro keskin farq qilishiga to`sqinlik qilmaydi, chunki turli hujayralardagi genlarning hammasi ayni bir vaqtda faoliyat ko`rsatmaydi. Zigotaning maydalanishi natijasida hosil bo`lgan embrional tuzilma - blastulada hali bo`lajak to`qima va organlarni farq qilib bo`lmaydi. Bundan keyin blastula hujayralari qayta guruhlanadi, gastrulyatsiya yuz beradi va uchta embrion varag`i shakllanadi. Shu paytdan e`tiboran hujayralarning tabaqalanishi boshlanadi. Tabaqalanish rivojlanayotgan organizmdagi nisbatan bir xil hujayralarning tuzilishi, biokimyoviy xossalari hamda vazifalari o`zgarishi va natijada turli hujayralarga aylanishidir. Tabaqalanishning sabablarini chuqur o`rganish embriologiyaning asosiy masalalaridan biri hisoblanadi.

Hujayralarning oziqlanishida fagotsitoz va pinotsitozning ahamiyati to`g`risida yuqorida to`xtalib o`tdik. Hujayra ichiga atrof-muhitdan oziq moddalarning kiritilishida so`ralish (shimilish) katta ahamiyatga ega. So`rilish plazmolemmaning o`tkazuvchanligi bilan bog`liq bo`lgan murakkab jarayondir. Bu jarayon ichak va buyrak siydik naychalarining epiteliotsitlarida yaxshi ifodalangan. So`rilish eritmadagi ma`lum modda konsentratsiyasi gradientiga qarshi yo`nalishda ham amalga oshadi. Bunda plazmolemmaning maxsus oqsil-tashuvchilari so`rilayotgan (tashilayotgan) modda bilan birikadi va vaqtinchalik yangi xil modda (birikma) hosil qiladi. Yangi hosil bo`lgan birikma hujayra ichiga kirishi bilanoq parchalanadi va oqsil-tashuvchi qaytadan plazmolemma tashqi yuzasiga chiqadi. Bu jarayon ATF energiyasi sarflanishi hisobiga boradi. So`rilgan moddalar sitoplazma organellalari ishtirokida hujayra uchun spetsifik bo`lgan oqsillar, yog`lar va carbonsuvlarga aylanadi.