0 ‘QITISH JARAYONI. 0 ‘QITISH JARAYONINING MOHIYATI
H ar qanday jaray o n harakatdir, m oddiy dunyodagi narsalar yoki
hodisalarning asta-sekin o'zgarishidir. O 'q itish jara y o n i ham yosh avlodda
aqliy kuchlarni rivojlantirishga va axloqiy sifatlarni shakllantirishga
qaratilgan harakatdir. B iz o 'q itish jarayonini qanday tushunam iz? O 'q itish
jarayoni - o 'q itu v ch in in g va u rahbarlik qiladigan o 'q u v c h ilarn in g - ularda
aqliy qobiliyatlarni o 'stirish , dialektik dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish
va hayotga tayyorgarlikni am alga oshirish m aqsadida bilim , k o 'n ik m a
va m alakalar tizim ini ongli ham da puxta o 'z la sh tirish g a qaratilgan ilmiy
asosdagi ishlam ing m ajm uyidir.
M aktabdagi o 'q itish jaray o n i
qandaydir tasodifiy va,
ayniqsa,
pedagogning xususiy fikridan kelib chiqadigan n arsa em as. O 'q itish
jarayoni bilish nazariyasi asosida tarkib topadi va jam iy atn in g rivojlanish
qonuniyatlaridan kelib chiqadigan talablarni aks ettiradi. H ozirgi ilg 'o r
pedagogika inson shaxsini m aqsadga m uvofiq shakllantirishga tarbiya,
o 'z in i o 'z i tarbiyalash v a ijtim oiy tajribadan iborat tizim sifatida qaraydi.
Tarbiya va o 'z in i o 'z i tarbiyalash kichik tizim lar o 'rta sid a g i b o g 'lan ish
28
asosida tarbiyalanuvchilarning ijtim oiy tajribani o ‘zlashtirishi tashkil topadi
va shu bilan insonning shaxsi shakllanadi.
0 ‘quv jarayoni pedagogik jarayonning m a g ‘zi sifatida tarbiya, o ‘zini
o ‘zi tarbiyalash va ijtim oiy tajribaning birligini o ‘zida m ujassam lashtiradi.
0 ‘quv jarayonidagi tarbiya, asosan,
0
‘qitish shaklida, o ‘zini o ‘zi
tarbiyalash va ijtim oiy tajribaning birligi shaklida nam oyon b o ia d i. Shunga
k o ‘ra o ‘quv jarayoniga ta ’lim (pedagogning faoliyati), o ‘qish (o ‘quvchining
m ustaqil o'rganish ishi) va ijtim oiy-pedagogik tizim sifatida qaraladi.
0 ‘qitish o ‘quv jarayonining professional tom onini tashkil qiladi. Inson
shaxs sifatida shakllanishining ikki tom onlam a tabiati (tarbiya v a o ‘zini
o ‘zi tarbiyalash), shuningdek, o ‘quv jarayonin ing ichki strukturasi y o ‘l-
y o ‘riq ko ‘rsatish va o ‘quvchilar o ‘quv-bilish topshiriqlarini m ustaqil holda
bajarishidan iborat harakatdir. B uning y o ‘l-y o ‘riq k o ‘rsatish jih ati m uallim
o ‘quvchiga o ‘quv m ateriali b o ‘yicha o ‘rgatadigan narsalar va ular ustida
ishlash m etodlari bilan izohlanadi. 0 ‘quvchilar ana shu asosda o ‘zlarining
m a ’lum ot m azm unini o ‘zlashtirishga doir faoliyatlarini tashkil qiladilar.
Shunday qilib, o ‘quv jarayonining m ohiyati o ‘quvchi bilish faoliyatining
m antiqi b o ‘lib, u birinchidan, bilish bizdagi bilim lam ing yagona m anbayi
b o ‘lm ish am aliyotni o ‘rganishdan boshlanishi va m avhum fikrlar asosida
nazariy um um lashtirish kerakligidan; ikkinchidan, bilish olingan bilim lam i,
nazariy um um lashtirishlam i, insondagi bilim lar haqiqiyligini yagona
obyektiv m ezonlari sifatida ham xizm at qiladigan am aliyotga taqqoslash
zarurligidan kelib chiqadi.
Bilish m urakkab dialektik jaray on b o ‘lib, jonli m ushohadadan abstrakt
tafakkurga va undan am aliyotga o ‘tish y o ‘lidir. D unyoni bilishning,
haqiqatni bilishning, obyektiv reallikni bilishning dialektik y o ‘li shu. Bilish
nazariyasi in ’ikos nazariyasi ham deyiladi.
0 ‘qituvchi m aktab o ‘quvchilarini yangi bilim lam i faol idrok qilishga,
uni hayotda q o ‘llay olishga tayyorlaydi. Bu tasodifiy hodisa b o ‘lmay,
о ‘quv jarayonin ing m antiqi shuni taqozo etadi. 0 ‘quvchilarning o ‘qituvchi
sabog‘ini o ‘zlashtirish jarayoni bilim lam i idrok qilish, tushunish, m ustah-
kam lash ham da ulam i am alda q o ‘llash bosqichlaridan iborat b o ia d i.
B ilim lam i o ‘zlashtirish voqelikdagi narsa va hodisalarni sezish v a idrok
qilishdan boshlanadi. Bilish faoliyatidagi ikkinchi bosqich - bilim lam i
tushunish va um um lashtirish. U chinchi bosqich - bilim lam i m ustahkam lash
va q o ‘llashdir.
0 ‘qituvchi faoliyatining m uvaffaqiyati, avvalo, u ta ’lim ning m azm uni,
m etodlari va tashkiliy shakllaridan iborat um um iy didaktik prinsiplarni
qanchalik to ‘g ‘ri am alga oshirishiga bogMiq. D idaktik prinsiplar ta ’lim ning
bevosita bilish nazariyasidan, shuningdek, m aktabdagi ta ’lim ning m aqsad-
29
lari va ilm iy m azm unidan, o ‘quvchilar jam oasin ing yo shi va psixologik
xususiyatlaridan kelib chiqadigan qonuniyatlarni aks ettiradi.
0 ‘qitish prinsiplari qandaydir doim iy va o ‘zgarm aydigan narsa emas.
U larning ayrim lari boshqacha sharoitga b o g ‘liq holda o ‘zining nom ini saqlab,
yangi m azm un kasb etadi va b a ’zilari, m asalan, A .Y .K om enskiy o lg ‘ a surgan
«tabiatga m uvofiqlik prinsipi» singari o ‘zining aham iyatini y o ‘qotadi; yana
boshqalari esa yangi sharoitda jam iy atning o ‘qitish jara y o n ig a q o ‘yadigan
m a ’lum talablarini to ‘laroq aks ettirishi sababli yetakchi prinsipga aylanadi.
Chunonchi, hozirgi paytda o ‘qitishning tarbiyalovchi va kam ol toptiruvchi
prinsiplari alohida aham iyat kasb etadi. Tabiiyki, m ana shu prinsiplar o ‘qitish
jaray o n ig a o ‘zining qandaydir yangiligini q o ‘shadi, uni nim alar bilandir
to ‘ldiradi. Lekin tarbiyalovchi va kam ol toptiruvchi ta ’lim ga intilish yangilik
em as. U ni m am lakatim iz pedagogikasi tarixida ilk b or Forobiy, B eruniylar
asoslab berishgandi. M asalan, B eruniyning fikricha, tarbiyalovchi ta ’lim
ayni paytda kam ol toptiruvchi ta ’lim ham hisoblanadi: u kuzatuvchanlik,
fikrlash, nutq, xotira va xayolning rivojlanishini ta ’m inlaydi, shu tariqa
insonni hayotdagi m ehnatga tayyorlaydi.
M azkur prinsiplar yangi b o ‘lm asa ham , m aktab rivojining turli
bosqichlarida o ‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishda har xil y o ‘sinda
va to ‘liq boMmagan hajm da am alga oshgan. B uning ham m asi jam iy at
tom onidan m aktab oldiga q o ‘yilgan m aqsad va vazifalarga b o g ‘liq bo'lgan.
H ozirgi
dasturlar
m a ’lum otning
nazariy
saviyasiga
talablarni
oshirishga, m aktabda o ‘qishning dastlabki kunlaridan boshlab bolalarda
ijodiy fikrlashni rivojlantirishga, ularga fanlarning nazariy asoslariga doir
tushunchalarni hosil qilishga, um um lashtirish v a m antiqiy m ulohaza yuritish
m alakalarini shakllantirishga qaratilgan. U larda ham ilgarigi dasturlardagi
kabi nazariy bilim larni o ‘quvchilarda am aliy k o ‘nikm a va m alakalarni
hosil qilish bilan b o g ‘lashga jid d iy e ’tibor berilgan. S huningdek, t a ’lim ning
tarbiyalovchilik rolini yana-da kuchaytirish nazarda tutilgan. B u esa ongli
ravishda o ‘zlashtirilgan qoidalar, dalillar va nazariyalar о ‘quvchilam ing
e ’tiqodiga ham da dunyoqarashiga aylanishi kerakligini bildiradi. 0 ‘quv-
chilarga faol v a m untazam m ehnat qilish odatini yana-da k o ‘proq singdirish,
ularda bilim larga ishtiyoq uyg‘otish va bu bilim larni um um iy foyda uchun
q o ‘llashga intilishni tarbiyalash zarur. Tarbiyalovchi ta ’lim o ‘quvchilarning
m a ’naviy-axloqiy m e ’yorlarni egallashlarini ham ta ’m inlashi kerak.
B ilim larni o ‘zlashtirish jarayon ida o ‘quvchilarning aqliy kam ol
topishi va to ‘g ‘ri tarbiyalanishi o ‘z -o ‘zidan am alga oshm aydi. B uning
uchun pedag oglam ing m a ’lum darajada t a ’sir k o ‘rsatishi ham nihoyatda
zarur. M aT um ki,
0
‘qitish jarayoni o ‘qituvchining v a u rahbarlik qiladigan
o ‘quvchilarning izchil faoliyati m ajm uyidan tashkil topadi. B unda
30
0
‘quvchilar faoliyatining m uvaffaqiyati o ‘qituvchining oqilona rahbarligiga
va y o ‘naltiruvchi ishlarga bevosita b o g ‘liq b o ‘ladi. A na shu ishlar, xalq
ta ’limi to ‘g ‘risidagi qonunda m aktab oldiga q o ‘yilgan vazifalar m ohiyati
nim alardan iborat b o ‘lishi kerak? A slida, hozirgi paytda yetakchilik
qilayotgan tarbiyalovchi va kam ol toptiruvchi ta ’lim prinsiplari o ‘quv
jarayoniga, shu jum ladan, ta ’lim ning asosiy shakli b o ‘lmish darsga o ‘z
ta ’sirini k o ‘rsatishi lozim. 0 ‘qitish jarayoniga q o ‘yiladigan talablar jam iy at
rivojlanishining turli bosqichlarida ham doim bir xil b o ‘lmagan.
B u hoi jam iy at rivojlanishining qonuniyatlaridan va uning eng m uhim
vazifasi - yosh avlodni tarbiyalash va o ‘qitishdan kelib chiqqan. Hozirgi
kunning talabi o ‘quv jarayonini o ‘quvchilarda faqat takrorlashga doir
fikrlashni em as, balki ijodiy tafakkurni ham shakllantiradigan y o ‘sinda
tashkil qilishdir. Psixologlarning ta ’kidlashicha, tafakkur doim o m uam m o
yoki m asaladan, ajablanish yoki tushuna olm aslikdan, ziddiyatdan
boshlanadi.
A na shular tufayli ta ’limiy m uam m olar asosida o ‘qitishda m uam m oli
yondashish tushunchasi pedagogika nazariyasi va am aliyotiga faol kirib
keladi. B u m uam m oning m ohiyati o ‘q u v ch ilarg am a’lum bilimlar, k o ‘nikm a
va m alakalar bilan tushunish ham da tushuntirish uchun ilgarigi bilim lar
kifoya qilm aydigan yangi dalillar, hodisalar o ‘rtasida didaktik ziddiyatdir.
B u ziddiyat ijodiy o ‘zlashtirishga turtki va shu bilan birga, harakatlantiruvchi
kuch hisoblanadi.
Biz o ‘qitishdagi m uam m olilikni o 'qu vchilarn ing o ‘quv m uam m osini
anglashi va hal qilishiga qaratilgan bilish faoliyatini tashkil etish, deb
tushunam iz. 0 ‘qitishdagi m uam m olilikning m uhim belgisi m asalani
q o ‘yishdan k o ‘ra m uam m oli vaziyatni yaratish k o ‘proq zarurligidir. B unda
m azkur vaziyatni hayotiy dalillar va hodisalar asosida yaratishni nazarda
tutish m uhim dir. Chunki, m uam m oli vaziyat qancha tabiiy shaklga ega
b o ‘lsa, o ‘quvchilarni faollashtirish v a m uam m oni hal qilishda qatnashishga
ja lb etish im koniyati shuncha keng b o ‘ladi. 0 ‘qitishdagi m uam m olilik
a n ’anaviy didaktikaning asosiy prinsiplari va qoidalarini inkor qilm aydi,
balki ularga tayanadi. 0 ‘qitishga m uam m oli yondashishni q o ila sh d a n
m aqsad hozirgi o ‘qitish jarayonini o ‘quvchilarda ijodiy fikrlashni faol
rivojlantirishga yordam beradigan m etodlar va usullar bilan to ‘ldirishdir.
U m um an aytganda, o ‘quv jarayonini takom illashtirishdan k o ‘zla-
nadigan asosiy m aqsad uning sifatini yangi p o g ‘onaga k o ‘tarishdir. Shunga
k o ‘ra o ‘qituvchining faoliyatida qanday yangilik vujudga kelishi kerak?
Avvalo, u m aterialni shunchaki bayon etm asligi va o ‘quvchilarga tayyor
xulosalar ham da um um lashm alarni aytib berm asligi, balki ularning fikrini
o ‘rganiladigan obyektga ja lb qilishi, undan m uam m o topishi yoki im koni
31
b o ‘lsa, o'quvchilarning o 'z la rin i m azkur obyektdagi m uam m oni m ustaqil
holda o 'y lash g a rag'batlantirishi, m uam m oli vaziyatni yaratib, ularning
diqqatini safarbar qilishi, tafakkurni faollashtirishi, ta ’lim dagi loqaydlikni
barta raf etishi, o ‘quvchilarga o 'z la rich a m ulohaza yuritib, zarur x ulosalar
v a um um lashm alar chiqarishda yordam berishi, ularni kuzatishga, tasavvur
qilishga, eslab qolishga, ijodkorlikka o ‘rgatishi, y a ’ni u o ‘z tarbiyalanuv-
chilarini olgan bilim lari bilan kuzatilgan hayotiy dalillar v a hodisalarga
taqqoslash, shu asosda to ‘g ‘ri xulosalar va um um lashm alar chiqarishga
odatlantirishi kerak. M ana shulam ing ham m asi t a ’lim jaray o n ig a zam onaviy
m azm un baxsh etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |