Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

Ill 
BOB.  DIDAKTIKA 
DIDAKTIKANING PREDMETI  VA UNING VAZIFALARI
D idaktikaning  predmeti  ta ’lim -tarbiya  m uassasasi  sharoitida  m uallim - 
ning rahbarligi ostida  am alga oshadigan  o ‘quv jarayonidir.  D idaktikada ana 
shu jarayonn ing  qonuniyatlari  tadqiq  qilinadi,  har xil  tipdagi ta ’lim -tarbiya 
m uassasalarida  u  yoki  bu  darajada  beriladigan  ta ’lim  m azm unini  belgi- 
lashning ilm iy  asoslari, 
0
‘qitish vositalari va m etodlarining sam aradorligini 
oshirish y o 'lla ri  ham da ta ’limning tashkiliy shakllari  ishlab chiqiladi.
D idaktika  pedagogikaning  ta ’lim  va  o 'q itish   nazariyasini  ishlab 
chiqadigan  tarm og'idir.
D idaktika  yunoncha  «didaktikos»  so'zid an  kelib  chiqqan  bo'lib, 
o 'q itish ,  o'rg an ish   m a ’nosini  bildiradi.  Yaqin  va  O 'rta   Sharqda  Xorazmiy, 
Kindiy,  Forobiy,  Beruniy,  Ibn  Sino, U m ar X ayyom   kabi m utafakkirlar ilmiy 
didaktikaga asos solgan bo'Isalar, Am os Kom enskiy, shveysariyalik pedagog
I.  G.  Pestalossi,  nem is  pedagogi  A.  D isterveglar  Yevropada  didaktikaning 
rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar.
Xorazm iy,  Kindiy,  Forobiy,  Beruniy,  Ibn  Sino,  U m ar X ayyom , Tusiy va 
ularning  izdoshlari  qarashlarining  muhim  xususiyati  shundan  iborat  ediki, 
m azkur  olim lar  doim o  predm etning  qiyofasi  inson  ongida  m avhum lashuvi 
jarayoniga  m ana  shu  predm etning  m ohiyati  va  o 'z ig a   xosligini  tushunish 
sodir  bo'lish i  ham da  shakllanishiga  e ’tibor  berganlar.  U lar  bilishning 
predm eti  va  m anbalariga,  bilish  jarayoni  qanday  bosqichlardan  tarkib 
topishiga,  bilish  faoliyati  bilan  am aliy  faoliyat  o'rtasidag i  m unosabatlarga 
qiziqqanlar.
X orazm iy  shaxsning  uzluksiz  kam ol  topishi  nazariyasini  rivojlantirish 
borasida  m uhim   xizm at  qildi,  induktiv  va  deduktiv  tafakkurdagi  alohidalik 
ham da um um iylikning birligi prinsipini  m uayyanlashtirdi.
19

---

K indiy  substansiyani  barcha  ilm iy  bilim lam ing  bosh  predm eti  sifatida 
k o ‘rib  chiqishda,  eng avvalo,  m iqdor va sifatni hissiy idrok etish  zarurligini 
tasdiqladi.  K im ki  m iqdor va  sifatni  bilm asa,  u  substansiyani  bilishdan  ham  
m ahrum ligini uqtirdi.  Olim  o ‘zining didaktik g ‘oyalarida hissiy va ratsional 
bilishni  ifodaladi.  H issiy  bilish  -   yakka  narsalarni  bilishdan  iborat  b o ‘lsa, 
oqilona  bilish -  um um iy  narsalarni  bilish ekanini ta ’kidladi. U ning fikricha, 
hissiy  bilish faqat aql  uchun  m aterial  beradi.
Sabablar haqiqatni bilishda va o ‘zining ana shu haqiqatga m uvofiq xatti- 
harakatlarini  anglashda  insonning  aqliga  k o ‘m aklashadi.  «H aqiqat,  -   deb 
yozgan  edi  Kindiy,  -  har qanday  narsani  va  uning  barqarorligini  bilishning 
sababidir,  binobarin,  hayotdagi  m avjud  ham m a  narsa  haqiqiyligi  bilan 
m avjuddir.  H aqiqatni  bilish  zarur va  shunga  k o ‘ra  m avjud  narsalarni  bilish 
m um kin »1.
F orobiy  o ‘qitish  m etodlarining  tasnifini  ishlab  chiqqan.  U larni  am aliy 
va nazariy m etodlarga ajratgan,  shu tariqa o ‘qitishning am aliy y o ‘nalishi va 
kishilarning  hayoti  ham da  kundalik  faoliyati  bilan  b o g ‘liqligi  g ‘oyalarini 
o lg ‘a  surgan.  Olim  o ‘qitishning  tajriba  k o 'rsatm ali,  induktiv  va  deduktiv, 
am aliy m etodlariga alohida e ’tibor bergan.  B archa m etodlam i  o ‘quvchining 
hayotiy tajribasiga, m an tiqiytafak kurigatayan gan  holda birlashtirgan. 0 ‘quv 
jaray o n in i  tashkil  etishga  q o ‘yiladigan  talablarni  ishlab  chiqishda  deduktiv 
m etodni  ustun  q o ‘yib,  o ‘quvchilarga  m aterialni  tu shuntirishda  nim alarga 
alohida e ’tibor berish haqida,  eng m uhim  narsalarni fanga ishonchli  bilim lar 
beradigan  va  shubhalantirm aydigan  dalillar  bilan  yoritish  va  hokazolar 
b o ‘yicha o ‘qituvchilar uchun qim m atli tavsiyalarini  bayon qilgan2.
Forobiy  m atem atika  fani  m isollari  asosida  o ‘qitishning  ilm iylik, 
k o ‘rsatm alilik,  tushunarlilik  va  izchillik  prinsiplarini  ishlab  chiqqan. 
B ilish jarayon i  va  fandagi  bilim  shakllarining  m ohiyatini  yoritgan.  Uning 
fikricha,  ana  shu  jaray o n lar  qonunlar  sifatida  shakllanadi  va  ularga  rioya 
qilish fikrlashni takom illashtiradi ham da m urakkab bilish jaray o n id a q o ‘pol 
xatolarning  oldini  oladi.  Bilish  jarayoni  fikrlash  m antiqi  orqali  am alga 
oshadi.  M antiq  obyektni  anglashga  qaratilgan  va  aql  yetadigan  m ohiyatlar 
tahlil etiladigan fikrlash jaray onining to ‘g ‘riligini  belgilashga xizm at qiladi. 
M antiq  quroldir va  u  narsalarni  aniq  bilishga yordam   beradi.
Forobiy  bilish  faoliyatini  tashkil  etish  m asalalari  b o ‘yicha  ham 
anchagina  m ufassal  tavsiyalarni  ishlab  chiqqan.  U ning  yozishicha,  yaxshi 
nazariyotchi b o ‘lish uchun nazariya qaysi fanga taalluqli b o ‘lsa-da, quyidagi 
uchta shartga rioya qilishi  shart:
1  И збранные  произведения  мыслителя  Ближнего  и  Среднего  Востока  IX-IIV 
веков. -  М .,  1961  г.