Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

ILMIYLIK, TIZIMLILIK VA IZCHILLIK  PRINSIPI
M aktab  ta ’lim iga  qo'yiladigan  ilmiylik  talabi  xalq  ta ’limi  to 'g 'risid a g i 
barcha qonunlar, «U m um iy ta ’lim m aktabi konsepsiyasi» ham da «Sinfdan va
1 Ю.К. Бабанский.  Принцип обучения  в  современной образовательной  школе.
-  Народное образование.  1979. №2.
45

---

m aktabdan  tashqari  tarbiyaviy  ishlar  konsepsiyasi»da  ifodalangan yetakchi 
talabdir.  H ozirgi  kunda,  y a ’ni  fan  va  texnika  rivojlangan,  ilmiy  bilimlar, 
m ustaqil davlatni qurish va uni rivojlantirishning har xil am aliy m asalalarini 
hal  qilishriing zarur shartiga  aylanayotgan  davrda  m azkur prinsipni  am alga 
oshirish nihoyatda m uhimdir.
Ilm iylik  prinsipi  m aktab  ta ’limi  m azm uniga  fanda  aniq  rasm iylashgan 
o ‘quv  m ateriallarini  kiritishni  (bu  talab  m aktab  dasturlari  va  darsliklarini 
taqqoslashda,  o ‘qituvchi  har  bir  dars  uchun  m aterial  tanlashda  hisobga 
olinadi),  o ‘quvchilarni  o ‘z  yoshlariga  m os  ilm iy  tushunchalar  bilan 
qurollantirishni  talab  qiladi.  D astur  v a  darsliklarda  esa  ana  shunday 
tushunchalarni  o ‘zlashtirishning tartibi  ifodalanadi.  B u tartibga jid d iy   rioya 
etish ham da o ‘quv jaray o n ig a faqat fanlarda qabul qilingan t a ’riflarni kiritish 
m aqsadga muvofiqdir.
Ilm iylik prinsipi o ‘q itu v ch id an o ‘quvchilarning o g ‘zak iv a y o zm a nutqiga 
alohida  e ’tibor  berishni,  u  yoki  bu  m asalalarni  ilm iy  asosda  tushunishdan 
hech  qanday  chekinishga  y o ‘l  qo 'y m aslik n i,  ilm iy  tushunchalarni  va 
s o ‘zlarni to ‘g ‘ri  q o ‘llashni talab  qiladi.
Tabiat  hodisalarini  (m om aqaldiroq,  chaqm oq,  sham ol,  qor,  y o m g ‘ir  va 
hokazolarni),  shuningdek, jam iy at hayotida eng m uhim   o ‘zgarishlarni  ilmiy 
jihatd an  aniq  bayon  qilish  katta aham iyatga m olikdir.
B olalar  ta ’lim ning  dastlabki  yillaridanoq  ishning  ratsional  usullarni: 
reja  b o ‘yi;cha  hikoya  qilishni,  o ‘qilgan  narsalardagi  asosiy  fikrni  topa 
olishni,  isbotlay  bilishni,  o ‘quv  m aterialini  anglagan  holda  yodlashni 
o ‘zlashtirishlari  kerak.
M azkur  prinsip  fanning  tarmoqlari  barq  urib  rivojlanayotgan  hozirgi 
kunda  alohida  ahamiyatga  molikdir.  Shuning  uchun  o ‘qituvchi  har  bir  darsga 
tayyorlanishda  darslik  va  o ‘quv  q o ‘llanmalaridan  tashqari,  fanlarning  so‘nggi 
yutuqlari yoritilgan vaqtli m atbuot vositalaridan ham foydalanishi lozim. Bunda 
boshlang‘ich  sinflarda  o ‘quvchilami  zam onaviy  fanlarning  yutuqlari  bilan 
tanishtirish kerakmas,  degan fikrni m a’qul deb b o ‘lmaydi. Binobarin, bolalarga 
berilgan barcha nazariy m a’lumotlar va ular o ‘rgangan qoidalar ilmiy bilishning 
hozirgi  rivojlanish  darajasiga  zid  kelmasligi  lozim.  Ta’limning  ana  shunday 
y o ‘lga  qo ‘yilishi  o ‘quvchilar  maktabning  yuqori  sinflariga  o ‘tish  bilan  ularni 
qayta y o ‘naltirish va qayta o ‘qitish zaruriyatini  bartaraf etadi.
0 ‘qituvchi  bolalarga  fanning  so ‘nggi  yutuqlari  haqida  so ‘zlab  berishi, 
bilim lar tizim i asosidaginafan ni o ‘rganish m um kinligini tushuntirishi lozim. 
Y.A.K om enskiy  va  I.G .Pestalossi  o ‘z  davrlaridayoq  bilim larni  o ‘rganish 
uchun  ularning  navbatdagi  har  bir  zvenosi  o ‘zidan  oldingi  zvenolarga 
asoslanishi,  yangi  bilim   ilgari  o ‘zlashtirilgan  bilim larga  jid d iy   m antiqiy 
tartibda b o g ‘lanishi  zarurligini  ishonarli tarzda  isbotlaganlar.
46

---

B ilim lam i  tizim li  bayon  qilish  nimani  anglatadi?  B ilim lam i  tizim li 
bayon  qilish -   ularning  yangisini  ilgari  o ‘tilgani  bilan  bo g‘lash,  shu  orqali 
o ‘quvchilarning  tushuncha  va  tasavvurlari  doirasini  kengaytirish  ham da 
chuqurlashtirish,  m aterialni  qism lari  b o ‘yicha  o'rganish,  ularning  asosiy 
jihatlarini,  um um iy  g ‘oyasini  alohida  ifodalash  bilan  o'quvchilarning 
m antiqiy  tafakkurini  y o 'n alish g a  solish  va  rivojlantirish,  ularga  m ustaqil 
holda  tahlil  qilishni,  o'zlashtirilgan  m a ’lum otlarni  tizim ga  solish  va 
um um lashtirishni  o'rgatishdir.
0 ‘qituvchining  bilim lam i  tizim li  bayon  qilishi  o'quv chilarga  o 'q u v  
predm etining  tuzilishi  va  m antiqini  chuqurroq  tushunish,  fanning  bosh 
g 'o y asi va asosiy qoidalarini ajratish, tabiat va jam iy at hodisalari o'rtasidagi 
ichki  bog'lanishni  aniqlash  im konini beradi.
O 'qitishning  jid d iy  
tizim liligi 
m uvaffaqiyatli 
o lg 'a  
borishning 
garovi  b o 'lib ,  fikrlam i  tartibga  soladi,  bilim,  ko 'n ik m a  va  m alakalarni 
o'zlash tirishni  osonlashtiradi  ham da  yaxshilaydi,  voqelikni  to 'g 'r i  bilishni 
ta ’m inlaydi,  aql,  iroda va xarakterni  rivojlantiradi.
O 'qituvchi  o 'quvchilarga  talablar  q o 'y ish d a  ham,  ularning  bilim lari, 
ko'nik m alari,  m alakalari  va  xatti-harakatlarini  baholashda  ham,  fikr- 
m ulohaza yuritishda  ham  izchillik ko'rsatishi  kerak.
O 'qitishning  izchilligi  faqat  o 'q u v   m ateriallarini  joylashtirishda 
q a t’iy  tizim ni  em as,  faqat  yangi  bilim lar  berishda,  o 'tilg an   m ateriallarni 
m ustahkam lash vatekshirishdatafakkurni jid d iy  vabatartibrivojlantirishning 
em as,  balki  ilgari  o'rganilgan  bilim lam i  doim iy  ravishda  takrorlashni, 
ulardan  keyingi  m ashg'ulotlarda  yangi  m a’lum otlar  va  hodisalarni 
tushuntirish,  ularni  taqqoslash  uchun,  turli  m asalalarni  hal  qilish  uchun 
foydalanishni  ham  talab  qiladi.
Yuz  yil  m uqaddam   ta ’lim da  yaqindan  uzoqqa,  oddiydan  m urakkabga, 
osondan  qiyinga,  m a ’lum dan  nom a’lum ga  qoidasi  vujudga  kelgan.  Bu 
qoida ham  tizim lilik prinsipining m ohiyatidan  iboratdir.