Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

0>‘QITISH JARAYONIGA  NOAN’ANAVIY YONDASHISH
Respublikam izda  ta’lim  jarayonini  takomillashtirish  bo'yicha  izlanishda 
o'qitishning  yangi  shakllari  asta-sekin  mustahkam  o'rin  olmoqda.  Bular 
gimnaziya,  ixtisoslashtirilgan  sinflardir.  Lekin  ta ’limning  yangi  shakllari, 
asosan,  maktabning  o'rta  va  yuqori  bo'g'inlariga  daxldordir.  X o'sh, 
boshlang'ich  maktabda  nimalar  bo'layotir?  Boshlang'ich  maktab  har  qanday 
holda  ham  o'quvchilardagi  bilimlarni  shakllantirishda  va  ularning  qobiliyat­
larini  aniqlashda asosiy  rol  o'ynaydi,  keyin  ham  shunday bo'lib qoladi. Ammo 
boshlang'ich  maktabdagi  barcha  o'quvchilar,  bolalarning  qobiliyatlarini 
aniqlash va rivojlantirish uchun tegishli ishlarni amalga oshirayotirmi? Masalan, 
nima  uchun yuqori  sinflarda a ’lo  bahoga o'zlashtiradigan  bolalar soni  kamayib 
borm oqda?  Maktabni  bitta  yoki  ikkita  o'quvchi  oltin  medal  bilan  bitirishini 
qanday  tushunish  kerak?  Iste’dodli,  qobiliyatli  bolalar  y o'qm i  yoki  o'qitish 
jarayoni shunchalik samarasiz bo'lib qolganmi? Bularning sababi nima? Sababi 
ko'p.  Birinchidan,  boshlang'ich sinflaro'qituvchisining bolalar bilan individual
36

---

ish  olib  borish  imkoniyati  cheklangan.  Sinflarda  bo'sh  o ‘zlashtiradigan 
o'quvchilarga  e ’tibor  berish  zarur.  Ikkinchidan,  mazkur  o ‘qituvchilaming 
metodik  saviyasi  yetarli  emas.  Sinfdagi  umumiy  ishlar jarayonida  qobiliyatli 
bolalarning  ijodiy  imkoniyatlari  cheklanib  qolmoqda.  Ular  o ‘z  qobiliyatlarini 
ko‘rsata  olmayotir.  O'quvchining  butun  kuchi  va  e ’tibori  sinfga  qaratilib, 
qobiliyatli  bolalar  ko‘zga  tashlanmayotir.  Umum an  aytganda,  xususan, 
bolalarni  saralash  va  o ‘qitishga  boshqacha  yondashishi  bilan  ularning  ijodiy 
qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish kerak.
B oshlang‘ich  m aktab  (I  bosqich  m aktab)  bola  shaxsining  ilk 
shakllanishini  ta ’m inlashi,  uning  qobiliyatlarini  aniqlash,  o ‘quvchilarda 
bilim   olish  k o ‘nikm asi va  istagini tarkib toptirishi  kerak.  B unday m aktabda 
o ‘quv  faoliyatining  zarur  k o ‘nikm a  va  m alakalarini  egallaydilar,  o ‘qish, 
yozish,  hisoblashni o ‘rganadi!ar,  ijodiy fikrlash elem entlarini, m adaniy nutq 
va xulqni,  shaxsiy gigiyena ham da sogMom turm ush  asoslarini  o'rganadilar.
M ana  shu  um um iy  vazifalarni  am alga  oshirish  uchun  m aqsadlarning 
ustunligini  jiddiy,  tubdan  o ‘zgartirish,  avvalo,  predm etlarga  doir  bilimlar, 
k o ‘nikm a  va  m alakalarni  o ‘zlashtirishning  a n ’anaviy  m aqsadi  o ’rniga 
bola 
shaxsini, 
o ‘quv 
faoliyatini 
shakllantirish 
asosida  tarbiyalash 
m aqsadi  egallaydi,  lekin  bunda  a n ’anaviy  predm etlarga  doir  k o ‘nikm a  va 
m alakalarning  shakllanish  darajasiga e ’tibor sustlashm asligi  lozim.
B oshlang‘ich  ta ’lim ning  m uayyan  m aqsadlarini  ishlab  chiqishning 
haqiqiy  ahvoli  shundaki,  yangi  ustunliklar  nazariy  va  am aliy  ustunliklar 
jihatidan eng kam ishlab chiqilgan. Hozirgi kunda predm et ta ’lim ining o ‘quv 
dasturlarida  belgilangan  m uayyan  m aqsadlari  hozircha  kichik  yoshdagi 
m aktab  o ‘quvchilarining  yosh  xususiyatlari  va  im koniyatlaridan  ajralib 
qolgan, ta ’ lim ning rejalashtirilgan natijalari va ularni baholash m exanizm lari 
nuqtayi  nazaridan  ifodalanmagan.  Bu  hoi  o ‘quv  faoliyatini  shakllantirishga 
doir ishlar bilan  predm etlar b o ‘yicha k o ‘nikm a va  m alakalarni  o ‘zlashtirish 
o ‘rtasida uzilish  m avjudligidan  dalolat  beradi.
B oshlang‘ich  ta ’limdagi  m aqsadlar  ustunligining  alm ashinuvi  faqat 
predm etlar o ‘rtasidagi nisbat (asosiy va ikkinchi darajalilik)ning o ‘zgarishiga 
olib b o rm ay d i, balki shaxsni kamol toptirish vazifalarini kengroq vatoM aroq 
am alga  oshiradigan  yangi,  uy g‘unlashgan  kurslarni  ishlab  chiqishning 
asosini  ham  vujudga  keltiradi.  B unday  kurslarni  va  ularning  dasturlarini 
ishlab  chiqish  nihoyatda  zarurdir.
Shu  bilan  birga,  kichik  yoshdagi  m aktab  o ‘quvchilarining  yosh 
im koniyatlarini hisobga oladigan va ularda o ‘quv faoliyatini shakllantirishga 
qaratilgan yangi tipdagi ta ’lim vositalariga o ‘tish ju d a  muhimdir.
M uayyan  y o ‘nalishdagi  (m atem atika,  til,  estetik  va  jism on iy   tarbiya 
ham da  boshqalarga  doir)  m aktablarga  bolalarni  yoshidan  q at’i  nazar  qabul
37

---

qilinadi,  y a ’ni  olti  va  yetti  yoshli  bolalar  farqlanm aydi.  B unda  asosiy 
m ezon  k o ‘rish  va  eshitish  xotiralari,  m antiqiy  fikrlash  ham da  nutqdan 
iborat  b o ia d i.  M ana  shu m ezonlarga k o i a   boshlang‘ich  m aktabning asosiy 
vazifasi:  bolalarga  kuzatish,  o ‘ylash,  o 'qish  va  yozishni,  o ‘qilgan  yoki 
aytilgan  m aterialning asosiy m a ’nosini  ajratish va tahlil  qilishni,  m uam m oli 
vaziyatlarni  turli  variantlarda  hal  etishni  o ‘rgatishdir.  S infning  ahvoliga 
muvofiq  o ‘qituvchining  eng  m uhim   vazifalari:  o ‘quvchilarning  bilim lam i 
o ‘zlashtirishga  tayyorligini  aniqlash  va  rivojlantirish;  keyin 
0
‘qitishning 
individual  shakli  m etodikasini  ishlab  chiqish,  bolalarning  qobiliyatlari  va 
ijodiy  qiziqishlarini  takom illashtirish;  ularning  tafakkuri  ham da  o ‘qitish 
dasturini  m aksim al  darajada  o ‘zlashtirish  iqtidorini  o ’stirish;  bolalarning 
o ‘ziga xos  va  shaxsiy xususiyatlarini  rivojlantirish;  ularni  chuqurlashtirish; 
bilim lar asosida m aktabning  o ‘rta zvenosidagi  o 'q ish g a tayyorlashdir.
0 ‘zbekistondagi 
m aktablarning 
tajribali 
o ‘qituvchilari 
bolalarni 
neyropsixologlarning 
ekspress-diagnostik 
tekshirish 
asosida 
tanlash 
m etodidanfoydalanadilar.B um etodpsixologiyafanlaridoktorlari,professorlar
B.  Q odirov va G.  Sim ernitskaya,  dotsent S.  O xunjonovlar tom onidan  ishlab 
chiqildi.
0 ‘quvchilar  I-IV   sinflarda  EHM   bilan  shu g‘ullanib,  m ashqlarni 
m ashinada  ishlash m alakalarini  hosil  qiladilar,  m atem atika,  tabiatshunoslik, 
m ehnat darslari  bo 'y ich a o 'y in  dasturlarini o'zlashtiradilar,  shuningdek, test 
asosida  psixologik y o ‘nalishdagi  har xil  m ashqlarni  bajaradilar.
0 ‘yin  shaklida  olib  borilgan  til  bilan  b o g iiq   darslarda  t a ’lim ning 
ikkinchi tilini o ‘rganishda, asosan so'zlarni,  iboralarni eslab qolishga, o 'q ish  
va yozish  m alakalarini  shakllantirishga  aham iyat berildi.
0 ‘qitishning  gumanitar  yo ‘nalishlarini  «Atrofimizdagi  olam»,  «Tasviriy 
san'at», «Musiqa va raqs» darslari tashkil etdi. Bunday darslaming vazifasi axloqiy 
va  estetik tarbiyaning asosi  bo‘lib,  chinakam  insoniylik  sifatlarini  va rahmdillikni, 
inson va tabiatning go'zalligini ko'ra olishni rivojlantirishdan iborat edi.
T a’limdagi  n o an ’anaviy  o 'q u v   jarayonining  ana  shu  xildagi  boyligi 
tibbiyotchilar  va  psixologlar  tom onidan  doim iy  ravishda  nazorat  olib 
borilishini talab  qiladi.
S in f  psixologlarining  asosiy  vazifasi  bolalarning  o 'q u v   jarayo niga, 
psixologik  barqarorlikka  k o 'n ik ish in i  aniqlashdan  iborat  edi.  P sixologlar 
darslarga  kirishi,  o 'q u v c h ilar  v a  ota-onalar  bilan  suhbatlar  o 'tk azish lari 
lozim.  U lar  to 'p la g a n   m a’lum otlar  o 'q u v   jarayonini  oldindan  belgilash 
im konini  beradigan  m axsus  daftarlarga  m untazam   ravishda  yozib  borilishi 
shart.  S in f  psixologining  y ana  bir  vazifasi  xotirani  rivoj lantirishga  doir 
m ashg'u lotlarni  o'tk azish d an   iborat  bo'lib,  bu  ish  t a ’lim ning  b o shlang ‘ich 
zvenosida ju d a  zarurdir.
38

---