Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

BOSH LA NG 4CH   SINFDA  INTEGRATSIYALASHGAN 
TA’LIMDAN  FOYDALANISH
1.  M aktab  um um ta’lim  kurslari  integrativligining  m ohiyati.
2.  Integratsiya  -   o ‘quvchilarni  o ‘qitish  va  tarbiyalashga  yangicha 
yondashuv.
3.  B oshlang‘ich  sinflarda  integratsiyalangan  ta ’limni  am alga  oshirish 
m etodikasi.
Integratsiya  bir  o ‘quv  predm etida  chegaradosh  fanlarni,  yirik  g ‘oyalar, 
omillar,  xulosalarni  cheklab  birlashtirishdir.  M asalan,  tarix  kursining 
integrativligi  arxeologiya,  etnografiya,  san’atshunoslikka  tegishli  dalil  va 
nazariy xulosalarni  o'z  ichiga  oladi.
Umumiy o ‘rta ta’lim mazmunini shakllantirish barcha maktab predmetlarini 
o'qitishni 
insoniylashtirish, 
ijtimoiy-iqtisodiy  jihatlarini 
kuchaytirishni 
ta’minlashga qaratilgan. Jamiyatshunoslik, tarix, o ‘qish, sinfdan tashqari o ‘qish, 
musiqa,  tasviriy  san’at jamiyatimizning  chuqur  insonparvarlik  tabiatini  yorqin 
aks  ettirishga  qaratilgan.  0 ‘quvchilami  insonparvarlik  ruhida  tarbiyalashda 
tabiiy-matematik fanlar sikli  muhim  rol o ‘ynaydi.
Um um iy  ta ’lim 
m azm uni 
o ‘quvchilarni 
har  tom onlam a  ruhiy 
rivojlanishga,  ularda  turli  xil  tafakkurni  rivojlantirishga  qaratilgan.  Har  bjr 
o ‘quv  predm etini  o ‘rganish  bolaning  m avzuni  anglash jarayonini,  uni  eslab 
qolishni,  ta ’sirchanlikni  faollashtiruvchi,  tafakkurni,  nutq  va  tasavvurni 
rivojlantiruvchi  ruhiy  diqqatni  yaratishga  imkon  beradi.  Ayniqsa,  bilish 
jaray o n id a  bir-biri  bilan  uzviy  b o g ‘liq  b o ‘lgan  tafakkurning  turlarini 
rivojlantirish ju d a  muhimdir.
Tajribaga  asoslangan  tafakkur  um um lashtirish  va  xulosalar  uchun  tirik 
m ushohada,  dastlabki  m a’lum otlarni y ig 'ish  vazifasini  bajaradi. U  bolalarni 
real  voqealarni,  hodisalarni  o ‘qishga,  ularni  qayd  qilish  va  y ig ‘ishga 
o ;rgatadi.  A bstrakt  tafakkur  ajratib  olingan  voqea,  hodisalarda  ularning 
m ohiyatini  k o ‘ra  bilishga,  aniqlashga  imkon  beradi.
0 ‘quv  predm eti  m azm unini  tuzish  pedagog  am aliyoti  shu  fanning 
asosiy  kategoriya,  tushunchalarining  rivojlanish  m antiqini  hisobga  oladi. 
Shu  bilan  birga,  o ‘qituvchi  va  psixologlar  o ‘quvchilar  tom onidan  m avzuni
255

---

o ‘zlashtirishning  yosh  xususiyatlarini  hisobga  oladilar.  S an ’at  sohasidagi 
um um iy  o ‘rta  ta ’lim  m azm uni  g ‘oyaviy  tom oni  va  to ‘kis  badiiy  shakli 
birligini  hosil  qiluvchi  asarlarni  o ‘z  ichiga  oladi.  B adiiy  jihatd an   b o ‘sh, 
g ‘oyaviy  jih atd an   haqiqatga  to ‘g ‘ri  kelm aydigan  asarlar  bolalarning 
ruhiyatiga  ta ’sir  qila  olm aydi,  tasavvur  va  tafakkurni  rivojlantirm aydi, 
g o ‘zallik  va  badbasharalik  to ‘g'risidagi  tasavvu m i  shakllantira  olm aydi. 
B olalar  bilan  ishlashda  san ’at  asarlarining  chin  badiiyligini  hisobga  olish, 
shakl va m azm unning birligi,  m a’naviyat v a haqchillik  prinsiplarini  am alga 
oshirish m uhim dir.
B ola shaxsini  har tom onlam a m adaniy rivojlantirish,  insoniyat yaratgan 
barcham adaniy  boyliklarni bilish « 0 ‘zxotiran g n i boyitsangginam adaniyatli 
b o'lasan »  degan  fikrga  asoslangan.  Ayniqsa,  tasavvurni  uyg ‘otuvchi, 
ruhiy  kechinm alarni  faollashtiruvchi,  shu  bilan  birga fikrlarni  u yg ‘otuvchi 
asarlar  ju d a   tarbiyaviydir.  Bunday  um um lashtirish  bolani  bilish  va  ruhiy 
rivojlanishning  yangi  p o g ‘onasiga  ko 'tarad i.  Shu  asosda  shakl  m antiqiy 
tafakkur,  turli  voqea-hodisalar  o 'rtasid a  aloqalar  va  b o g ‘liqliklarni  k o 'ra  
bilish,  o ‘rganaolish ko'nikm alari m ustah k am lan ad iv ariv o jlan ad i. 0 ‘quvchi 
qaram a-qarshiliklarni topa bilish,  ularning rivojlanish y o ‘nalishlarini to ‘g ‘ri 
tushunish  v a  ularni  o ‘z  vaqtida  yechish  y o 'llarin i  topishni  o ‘rganadi. 
D ialektik  tafakkur jam iy at  hodisalarini  uning  barcha  aloqa  va  vositalarida 
k o 'rish   qobiliyati  bilan  uzviy  bog‘liq.
U m um iy  o^rta  ta'lim   kelajakda  bolalarga  xohlagan  fanni  egallash 
im konini  beruvchi  bilim lar  asosini  yaratadi.  0 ‘quv  predm eti  fanlarning 
m ustahkam   asosiga  ega,  zam onaviy  ilm iy  m a ’lum otlarni  tushunishga 
yetaklaydi, fikrlash  qobiliyatini  rivojlantirishga olib keladi.
Bundan  tashqari,  har  bir  u m um ta’lim  predm et  o ‘quvchilarga  xalq 
x o'jalig i  ehtiyojlarini  hisobga  oluvchi  o ‘quv  m aterialining  politexnik 
tabiatini  yoritib  berishga  y o ‘naltirilgan.  B archa  o ‘quv  predm etlarining 
politexnik m azm uni, hayot bilan b og‘liqligi o 'q u v ch ilarn i ishlab chiqarishda 
qatnashishiga,  eng oddiy  ish  qurollari  bilan  ishlashga y o ‘naltiradi.
Bu  bilan  um um iy  rivojlanishning  chuqur asoslari,  kasb  tanlash  asoslari 
o 'rgatiladi.
Fan  qaram a-qarshiliklarda  rivojlanadi.  U lar  bilan  m uloqot  qilganda 
o 'q u v c h ilar badiiy m a ’lum otlar oqim ini  m ustaqil hal  qilish va ularga to ‘g ‘ri 
baho berishga o'rganadilar.
U m um iy  o ‘rta  ta ’lim  uchun  davrni  yaxshi  yo ritib   beruvchi  m a’naviy- 
tarixiy  aham iyatga  ega  asarlarni  tanlash  kerak.  B unday  asarlar  bolani 
davrning  m a’naviy  hayotiga  olib  kiradi.  Turli  nuqtayi  nazarlarda  va  turli 
tasvirlar  orqali  ular  turik  hayotiy  voqea  va  hod isalam i  k o ‘rsatadi,  o ‘tgan 
zamonlarcla  b o i i b   o ‘tgan  janglarnin g  to ‘liq  tasvirini  k o ‘rsatadi.  Shuning
256

---

uchun  um um iy  o ‘rta  ta ’limda  o ‘zaro  aloqalar  va  o ‘zaro  toMdirishlar  katta 
aham iyatga ega.  B olalarning yosh xususiyatlari m urakkab tasvirli xulosalar 
chiqarishga to ‘sqin!ik qilmaydi.
M ehnat ta ’limi m azm uni va m undarijasini ajratish ham o ‘z xususiyatiga
ega.
M ehnatni  fan  bilan  m aktabda  o ‘rganiladigan  o ‘quv  predm etlari  bilan 
uzviy  bog‘lash  mum kin  ham da  m ehnatning  o ‘quv-ijodiy  xususiyati  ilm iy 
bilim lardan  foydalanish jarayoni  orqali  am alga  oshiriladi.  Ijtim oiy  foydali 
m ehnat jarayonida  o ‘quvchilar  oldiga  olingan  bilim lam i  am alda  qoMlash 
vazifasi yuklanadi.
N ihoyat, bolalar m ehnatining m azm unini va tashkil etishni aniqm ahalliy 
ishlab  chiqarish,  xalq  x o ‘jaligi  ehtiyojlariga  tayangan  holda,  zam onaviy 
kasblar talablari asosida tuzish kerak. B unday m ehnat o ‘quvchilarni um um iy 
m ehnat va  aniq  kasbiy  ko'nikm alar  bilan tanishtiradi,  mehnatni  fan  asosida 
tashkil  qilishni,  bir  m utaxassislikdan  ikkinchisiga  o ‘tishni  ta ’minlaydi. 
M exanizator,  chilangar,  dehqon,  chorvadorlik  kasblari  o ‘quvchilarni 
zam onaviy  kasblarga  y o ‘naltiradi,  bolalarning  um um iy  rivojlanishiga, 
ishchi  psixologiyasini  shakllantirishga  yordam   beradi.  Um um iy  o ‘rta 
ta ’lim  m azm unining  um um iy  va  o ‘ziga  xos  prinsiplari  shulardan  iborat. 
Integratsiya -  o 'quvchilarni o ‘qitish va tarbiyalashga yangicha yondashuvni 
belgilab  beradi.
0 ‘quv  jarayonida  integratsiyalangan  ta ’limdan  foydalanishga  katta 
aham iyat  berilyapti.  Integratsiyalangan  darslarning  tuzilishi  o ‘rganishning 
barcha bosqichlarida o ‘rganilayotgan m avzularning aniqligini va izchilligini, 
puxta  o'rganilganligini  va  o ‘zaro  m antiqiy  aloqalarini  talab  qiladi.  Bunga 
dasturdagi  o 'q u v   m aterialining  ixcham  va  yigMq  ekanligi,  undan  tashqari, 
o ‘quv  m aterialini  o ‘rganishni  tashkil  etishning  b a’zi  zam onaviy  usullarini 
kiritish orqali erishish mumkin. M asalan:  1-va 2-sinfdagi «Atrof-olam  bilan 
tanishish»  kursining  barcha  m avzulari  bir-biri  bilan  cham barchas  bogMiq. 
3-  va  4-sinfdagi  «Tabiatshunoslik»  darslari  «Atrof-olam   bilan  tanishish» 
kursini  davom   ettiradi.  Uning  dasturiga  tabiat  va  insonlar  m ehnatidagi 
m avsum iy  o ‘zgarishlarni  kuzatish  kiritilgan.  0 ‘quvchilar  tom onidan 
atrof-olam ni  o ‘rganish  o ‘qish,  nutq  o ‘stirish,  m atem atika,  m ehnat  ta ’limi 
darslarida  davom   etadi.  Shunday  ekan,  «A trof-olam   bilan  tanishish»  kursi 
predm etlararo  aloqalar  o ‘qituvchiga  barcha  o ‘qitilayotgan  darslarda  atrof- 
olam haqidagi tushunchalarni shakllantirish b o ‘yicha ish olib borishga imkon 
beradi. BoshlangMch m aktabdagi har bir predm et bu integratsiyalangan kurs, 
m azm un jihatd an  ular tabiiy-m atem atik  sikl  fanlari  bilan  uzviy  bogMiq,  bu 
kichik  m aktab  o ‘quvchilari  uchun  tushunarli  boMgan  atrof-m uhit  haqidagi 
bilim lam i  o ‘zlashtirishni  ta ’m inlaydi.  Bu  yoshdagi  bolalarda  tabiatni
17 -1 16
257

---

o ‘rganish  faqat em otsional jo z ib a  em as,  bilim  olish  m otivlari  bilan  b o g ‘liq. 
0 ‘quvchilarning  bu  xususiyatini  hisobga  olib,  qiziqishlarini  quvvatlash 
uchun  bilim  olishga  boMgan  ehtiyojlarini  yangi  m azm un  bilan  to ‘ldirib 
turish  kerak.
Bu  o ‘quvchilarga  hayotdagi  o ‘zaro  aloqalarni  ochib  berishga  ham da 
tabiatdagi  turli-tum anliksiz  inson  yashay  olm asligini  tushunib  yetishga 
yordam   beradi.
P redm etlararo  aloqalarni  am alga  oshirish  integratsiya  turlaridan 
biridir.  Tabiat  bilan  tanishtiruvchi  darslarda  bu  m aqsadning  tanlanishini 
quyidagicha tushuntirish  m um kin. Bu  holatda nutq o ‘stirish  erkin  sharoitda, 
hozir o ‘qilayotgan  obyektlarga  boMgan jo n li  qiziqish  asosida  o ‘tadi.
Tabiatshunoslik,  o ‘qish,  husnixat  va  m atem atika  nutq  o ‘stirish  uchun 
katta  im koniyatlar yaratadi.
I.G .Pestalotssi  ta'kidlaganidek,  « ...  aql  notinch  sezgili  idrok  qilishdan 
aniq  tushunchalarga  ko ‘tariladigan  m anbadir».  Bu  tushunchalarni  anglash 
esa  nutq  san ’ati  bilan  birga  yuradi.  Erkin  tabiat  tasvirlari  bolada  m antiq 
bilan  birga ta ’sirchanlikni  ham  rivojlantiradi.
Har  bir  darsda  nutq  o 'stirish   m asalalari  hal  qilinadi, 
bunda 
o'rganilaj/otgan  m aterialning  o 'z ig a   xosligi  va  nutq  o ‘stirish  m asalasini 
tanlashning  m aqsadga  m uvofiqligi  hisobga  olinadi.  0 ‘quvchilar  bunday 
darslarni  ju d a   yaxshi  ko'radilar.  U lar  ko ‘p  yangi,  kerakli  tushunchalar 
beradi,  tasavvurlarini  tartibga  soladi,  o ‘quvchilar  boshqa  darslarda  olgan 
bilim laridan  foydalanishlari  zarur  b o ‘Igan  holatlarni  yaratadi.  Bunday 
holatda  bolalar  o ‘rganilayotgan  m aterialni  yaxshiroq  o ‘zlashtiradilar, 
bilim lar tizim   holiga  keladi  va  o ‘quvchilar  uchun ju d a zarur b o ‘lib  qoladi.
Shu  bilan  b o g ‘liq  integratsiyalangan  dars  ishlanm asi  ta k lif qilinadi,  u 
o ‘quvchilar  uchun  tushunarli  va  olingan  bilim larni  yangi  o 'q u v   sharoitida 
ishlata  bilish  k o ‘nikm asini  shakllantirishga yordam   beradi.