Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

BO ‘LAJAK  0 ‘Q ITUVCHILARNING  PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK 
BILIM LARINI  INTEGRATSIYALASH JARAYONI
BoMajak  o ‘qituvchilarning  am aliyotga  tayyorligi  qanchalik  chuqur  v a 
k o 'p   qirrali  bo4sa,  shu  vaqtning  o ‘zida  psixologik-pedagogik  integratsiya 
y o 'n a lish in i  to ‘g ‘ri  tanlash  lozim.  O 'y laym izki,  uchta  har xil,  lekin  bir-biri 
bilan  bogMiq  b o ‘igan  kom ponentlarni:  m etodologik,  texnologik  va  shaxsiy 
integratsiya  psixologik-pedagogik  bilim larni  o ‘rganish  uchun  ancha  oson, 
tez va  produktiv  b o ‘ladi.
B irinchidan,  nazariy  bilim larga  ega  b o 'lish   va  m etodologik  refleksiya 
tajribasini  oshirish  orqali  faollashadi.  Ikkinchidan,  m etodik  va  texnologik 
darajadagi  psixologik-pedagogik  bilim larni  o ‘z  ichiga  oladi.  U chinchidan, 
vazifaga  pedagogning  shaxsiy  rivojlanishi,  o ‘zligini  shakllantirish  kiradi. 
Yuqoridagi  kom ponentlar  o 'z   ishlarida  quyidagi  talablarga  jav o b   berishi 
kerak:
-   bilim   olish  b o ’lajak  o ‘qituvchining  kerakli  xususiyatlarini  va  ish 
turlarini  shakllantirishga  qarab  olinishi  kerak;
-   psixologik-pedagogik  fanlar  strukturasi jaray onig a  k o ‘ra  bilim ga  ega 
b o ‘lish  sharoitlarini  yaratib berishi  kerak;
-   boMajak  o ‘qituvchining  im koniyat,  xususiyat,  shakl  va  m etodlarning 
birligini,  qulay  tanlov  sharoitlarini  yaratib  berishi  kerak,  shuningdek, 
o ‘quvchilarni 
egallagan 
tushunchalarini 
o 'q u v   jaray on id a 
uzluksiz 
foydalanishi  va  rivojlanish  sharoitlarini  yaratib  berish  kerak.  N atijada 
«B olalik»  pedagogika  asosidagi  ish  bo ‘yicha  psixologiya  integratsiya 
kursi  ishlab  chiqilgan.  B ularning  ichida  quyidagi  m a’noli  qarorlar  yotadi: 
ish  bo ‘yicha  bolalikning  turli  davrlardagi  tarbiya  va  bilim   olishning 
texnologiyasi,  bolalikning  turli  davrlarida  shaxsni  shakllantirishi  va 
rivojlanishining 
psixologik-pedagogik 
tashxisi, 
shaxsiy-o'zlashtirish 
texnologiyalari.  A gar  psixologik-pedagogik  bilim lar  integratsiyasini  o ‘z- 
o ‘zidan  yaralgan,  izolatsiyalangan  holat  em as,  balki  psixologik-  pedagogik 
sikl  fanlarini  didaktik  sintezi  sifatida  qaralsa,  bu  holatda  savol  tu g ‘ilyapti,
246

---

bu xususiyatni, holatni  o ‘lchash m um kinm i? B o ‘lajak o ‘qituvchining shakl- 
lanishiga salbiy yoki ijobiy ta ’sirni bilishga texnologiyaning sam aradorligini 
qay  darajada  aniqlash  m um kin?  Bu  holatda  vujudga  kelgan  bilim ga  baho 
berish  aniqlash  tizimi  m ukam m al  deb  hisoblam aydilar  va  bu  pedagogik 
m onitoringga  m urojaat  etishga  m ajbur  qiladi.  Psixologik  m onitoring 
psixologik-pedagogik  integratsiyani  har  tom onlam a  kuzatishga  imkon 
beradi.
Pedagogik  m onitoring  yordam ida  psixologik-pedagogik  integratsiya 
jarayonini  baholash  uchun  um um iy  pedagogik  baholash  tizim laridan  (uzoq 
davom   etuvchi  metodi,  bilim lar  m etodi,  tekshirishning  turli  xillari  va 
h.k.),  shuningdek,  tekshirilayotgan  jarayon  holatining  m etod  va  shakllari 
(inform atsiyani  kodlashtirish  va  dekodlashtirish,  ishni  testlar  va  ishni 
tekshiruv ishlari, term inalogik kesishuvlar, intellektual kartalar bilan ishlash, 
anketalash  va  h.  k)  dan  foydalaniladi.
Asosiy  ishlab  chiqarilgan  bilim  m onitoringi  prinsiplari:
1.  U zluksizlik  prinsipi.  Bu  m onitoring  butun  dinam ik  rivojlanuvchi 
tizim   sifatiga  qarash  degani.  Bu  tizim   nafaqat  sonli  xarakter,  balki  sifatli 
xarakterdagi  struktur-funksional  o'zgarishlarni  o ‘z  ichiga oladi.  M onitoring 
bir  sifatdan  ikkinchisiga  o ‘tish  vaziyatlarini,  bilim  va jarayon  an ’analarini 
korreksiya  qilish  va  to ‘g ‘rilash  yoki  bo ‘shashtirish  holatlarini  belgilashi 
lozim.
2.  Ilmiy prinsip.  Bu kuzatishning asoslangan xarakteristikasiga tayangan 
holda  kuzatish  degani.  Bu  holatga  m aishiy  turm ush  tom onidan  yondashish 
man  etiladi.
3.  Tarbiya  y o ‘nalishining  prinsiplari.  Pedagogik  m onitoring  butun 
m aqsad  hisoblanm aydi,  balki  bilim  jarayonlarini  chuqur  o ‘rganishga  va 
pedagogik  boshqaruvni  ishonchli  uskunasi  sifatida  qo ‘llaniladi.  Shaxsning 
har qanday darajadagi kam sitadigan texnologiyalarini pedagogik m onitoring 
m etodlarida,  prinsiplarida q o ‘llash  man  etiladi.
4.  Tashxis  -   m a’lum ot  y o ‘nalishi  prinsiplari.  Kuzatuv  jarayonida 
olingan  axborot  bilim  jarayoni  oldindan  ishlab  chiqarilgan  k o ‘rsatkich  va 
kriteriylariga t o 'g ‘ri  kelishi  kerak.
5.  Pragnostik  (m a’lum ot  beruvchi,  m onitoring)  prinsiplar.  Pedagogik 
m onitoringning  m a’nosi  pedagogik  jarayo ni  n o m a’lum  bir  vaqtda  yoki 
m a’lum  vaqtda,  belgilangan  darajada  holatini  k o ‘rishi  uchun  em as,  balki 
a n ’analar haqida  bir to ‘xtam ga kelishish  uchun,  bilim  olish jarayoni  u yoki 
bu  tom onining  rivojlanishini  k o ‘rishi  uchun,  xohlam aydigan  holatlarini 
transform atsiyasi,  blokirovkasi  yoki  to'x tash i,  pedagogik  bilim ning  ijobiy 
tom onlarini  q o ‘Hab-quvvatlashni  oldindan  k o ‘ra  olish  qobiliyatlarini 
oshirish  uchun foydalaniladi.
247

---

Shartli  prinsiplar  qatoridan  o ‘chirm asdan  turib  biz  psixologik- 
pedagogik  integratsiya  spetsefik  prinsiplarini  ishlab  chiqdik.  U larning 
m a’nosi  tekshiruvni  tashkil  qilishdangina  iborat  em as,  balki  protsessual- 
texnologik jaray o n lar bilan  b o g ‘liq:
1.  N atija  olish  va  regularlik  prinsiplari.  R egulativ  vazifasini  bajarishi 
uchun  qulay  realizatsiya  tizim i.  Bu  b o ‘lajak  o ‘qituvchining  shakllanishi 
uchun asos b o ‘lib xizm at qiladi.  K uzatuvning baza kom ponenti quyidagicha 
b o ‘ladi:
-  har xil  rivojlanishning perspektivasini  aniqlashni  bilish;
-  variantli  holatlarda qulay qarom i tanlashni  bilish;
-  o ^ - o 'z in i  korreksiya  qilishi  uchun  har xil  m etodlardan  foydalanishni 
bilish;
-  bilim olish holatini kuchaytirish uchun xotira, qabul qilish,  iroda, nutq, 
fikrlash qirralarini  ishlata  bilish;
-   istak,  odat,  qiziqishga  b o g ‘liq  holda natijani  oldindan  bilish.
2.  Bilim   berishi  m etodlarini  ilg ‘orlashtirish  va  o ‘quv  m ateriallarini, 
chizm alarini  qayta  ishlash  uchun  didaktik  kelishuv prinsipi  belgilangan.  Bu 
prinsip  integratsiya  bilim larini  bosqichm a-bosqich  shakllanishi  m etodlarini 
qulay  va  to ‘g ‘ri  y o ‘nalgan  birligi,  ilmning  rivojlanishini  perspektlarini 
hisobga  olgan  holda  o ‘quv  prinsiplarini  dinam ikasi  va  dialektikasini  to ‘g ‘ri 
y o ‘naltirishga,  pedagogik birlikka am al qilishni o ‘z  ichiga oladi.  D em ak,  bu 
prinsipni  uskunaviyligi,  bilim  kengashlarini  tizim liligi  va  diskrem inatligini 
boshqarish y o 'li  bilan  integrativ xarakterni xususiy  etadi.
3.  Tizim  integragal  yondashuv  prinsiplari  jarayoni  nafaqat  qator 
elem entar y ig ‘indisini  tom onlar  xususiyati  sifatida,  balki  sifatli  yangiliklar 
birligi sifatida qarashni o ‘z ichiga oladi. Spetsifik inform atsiyani qayta ishlab 
chiqarish  o ‘z  ichiga  fikrlash,  taqqoslash,  nisbiylik,  effektiv  prinsiplarini 
oladi. Shuning uchun pedagogningfikrlashishi ijodiy izlanishlar k o ‘rinishida 
bo ‘lishi  kerak.  0 ‘rganilayotgan  obyektning  obyektiv  k o ‘rinishini  beruvchi 
diagnostik m uolajalarini  izlash  kerak.
4.  B utunlik  prinsipi  o ‘rganilayotgan  bilim ning  kam ida  uchta  y o ‘nal- 
tirilgan  vektorlik jarayonlarini  o ‘z  ichiga  oluvchi jarayonni  nazarda  tutadi. 
Vektorlilik, y a ’ni kuzatishga belgilangan holatni, y o ‘nalayotganligini ajratib 
olishidir.  M onitoring  vaqtida  vektorlik jarayoni  bir  qancha  k o ‘rinishga  ega 
b o ‘ladi,  ular  ichida:
-   o ‘quvchilam i  individual  im koniyat  darajasining  shakllanishiga  qarab 
bilim  berish v a o ‘qitish  m aqsadlari;
-  inform ativ bloklarni  m etodik  uzatish;
-  bilim  jaray o n in in g  oxirgi  natijalari;
-  o ‘qituvchining yetuk pedagogik tayyorligining  integrativ  qirralari.
248

---

Psixologik-pedagogik  jarayon  m onitoringini  aniq  obyektini  tanlashda 
biz  m onitoringni  pedagogik  va  boshqaruv  kom ponenti  inform atsion 
tizim larni  elem enti  degan  xulosaga  kelamiz.  Bundan  kelib  chiqqan  holda 
pedagogik  m onitoring jarayonli  bo ‘shliqni  o ‘z  vaqtida  aniqlab  shakllangan 
bilim  bilan o ‘z vaqtida berilgan jarayonni korrek tiro v k ay o ‘li bilan to ‘ldirish 
im koniyatini  beradi.
Psixologik-pedagogik  integratsion  jarayon  sam aradorligi  va  tizim li, 
integrallashgan  bilim ning  shakllanishi  uchun  quyidagi  kuzatishlarda 
berilgan yo 'n alish lar b o ‘yicha tashkillashtirish  kerak:
-   talabalarning  bilim larni  o ‘zlashtirishga  psixologik  tayyorligini 
o ‘rganish;
-  bilim  olishga tayyorgarlik darajasini  aniqlash;
-  dalillar,  holatiar, qonunlar haqidagi  bilim  doirasini aniqlash;
-   pedagogik jarayon,  o ‘qituvchilik  m ehnatiga  m otivatsion  va  em otsio- 
nal  m unosabatini  aniqlash.  Talabaning  kasb  tanlashida  bu  indikator  ju d a 
katta  aham iyatga  ega.  Bu  indikator  orqali  bo ‘lajak  o ‘qituvchini  o ‘qitish 
va  bilim  berish  jarayoniga  m unosabatini  aniqlash  m um kin.  Psixologik- 
pedagogik  o ‘qitishning  integratsion  protsessini  texnologik  t a ’m inlanuvini, 
tahlilni,  o ‘qituvchini  bilim  berish  m etodlarini,  usullari  v a  shakllarini  to 'liq  
aks  ettirishga yordam   beradi.
Pedagogning  professional  kom ponentlik  xarakteristikasi.  Bu  y o ‘na- 
lishdagi  axborot  yetuk  bilim donlik  darajasini  aniqlashda,  psixologik- 
pedagogik  bilim larning  integratsiya jarayonini  tashkillashtirishda  o ‘qituv- 
chining  ilmiy  yondashishiga,  integratsiya  bilim larini  m ukam m al  bilishga 
yordam  beradi, professional refleksiyaga va korrektiv harakatlarga qobiliyat- 
liligi  o ‘z vaqtida yordam   beradi.
0 ‘qituvchining  etalon  m odeliga  moMjal  olish.  Bu  m odel  quyidagi 
ko‘rinishda bo'ladi:
1.  Kerakli  m otivatsion  sferani,  pedagogik  ideal  v a  professional 
pozitsiyani  o ‘z  ichiga oluvchi  pedagogik y o ‘nalishlar.
2.  Professional  kom pitentlik  o ‘zining  shaxsiy  o^qitish  tajribasidan 
olingan  bilim donlik,  odatlar,  k o ‘nikmalar,  pedagogika  nazariyasi  va  tarixi, 
pedagogik jarayonlarning texnologiyalarini  o ‘z ichiga oladi.
3.  Shaxsiy  sifatlar  individual-psixologik  sifatlarni  o ‘z  ichiga  oladi 
(o ‘ziga baho  berish,  odatlar darajasi,  to ‘g ‘ri y o ‘nalganligi):
-   interaktiv  sifatlar  (m uloqotda  b o ‘lishi,  em otsional  ekspressiya), 
pedagogik  takt,  ijtim oiy  persepsiya,  m uloqotga haqqoniy  qiziqish;
-   status  -   pozitsion  sifatlar  (ifoda,  intizom,  egiluvchan  xususiyatlar, 
o^quvchining  pozitsiyasini  qabul  qilishga  tayyorlik,  ta ’sir  etish  y o ‘llarini 
o ‘zgartirishga tayyor bo ‘lish);
249

---

-  professional-ilm iy sifatlar (yuqori professionalizm , o ‘qitish jarayonini 
baholashda haqqoniy  obyektiv  b o ‘lish);
-   didaktiv  sifatlar  (em otsional  yordam   beruvchanlik,  m ehr-oqibat, 
em otsional  k o ‘rinishlarni  o ‘z vaqtida boshqara olish).
4. 
P sixologik sifa tla r-te m p e ra m e n t, jin s v a y o sh  sifatlari, harakatchanlik 
va  nerv  tizim i  m ustahkam ligi,  em otsional  m ustahkam lik,  fantaziya  va 
xayolni  yuqori  darajaliligi,  intellektual  rivojlanishni  qabul  qilish,  fikrlash 
b o ‘yicha  darajasi va h.  k.
Bu  sifatlarda quyidagi  k o ‘rsatkichlar kuzatiladi:
-  bilim larni  m ustahkam lash;
-  tajriba va bilim donlik m asalalarini yechishda  bilim larning faolligi;
-  pedagogik vaziyatlarda bilim larni  qo'llash;
-  bilim larning  m iqdori;
-  pedagogik vaziyatlarda  bilim larning m ustahkam ligi va q o ‘llanilishi;
-  professional  m otivatsiya strukturasi;
-  intellektual  rivojlanish  dinam ikasi;
-  o ‘qish jaray o n id an   qoniqish,  bilim  olishning  shaxsiy m a ’nosi.
Hamrna  narsa  o ‘rganilayotgan  kasb  xususiyatlarini,  o ‘qiyotganlarning
xohishi va  im koniyatlarini  hisobga  olgan  holda k o ‘rilishi  kerak.