Pedagogika 018, 1-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA 2018, 5-son
 
53 
 
О‘rta Osiyo va Xurosondan kelgan olimlar faoliyat kо‘rsatishgan. Marvlik Yahyo 
ibn Abu Mansur Shammosiya rasadxonasining asoschisi va rahbari bо‘lgan. 
Qasiyan tog‘idagi rasadxonani Xolid ibn Abdumalik Marvaridiy boshqargan. Ular 
rasadxonalardagi ishlar haqida “Bayt ul-hikma”ning mudiri Xorazmiyga hisobot 
berib turishgan. Xorazmiy ushbu rasadxonalardagi kuzatishlarda ham faol 
qatnashgan. Xorazmiy bilan Bag‘dodda, keyinchalik “Ma’mun akademiyasi” deb 
tanilgan “Bayt ul-hikma”da Suriya, Iroq, Erondan va xalifalikning boshqa 
yerlaridan kelgan kо‘plab olimlar ham ijod qilishgan. Biroq, ular orasida О‘rta 
Osiyoliklar salmoqli о‘rin egallardilar. Al-Xorazmiy ana shunday ilmiy muhitda 
yashab ijod etdi
1
.
Al-Xorazmiy о‘z zamonasida unga katta shuhrat keltirgan о‘nlab 
asarlarning muallifidir. Ulardan quyidagi asarlari yaxshi ma’lum: “Al-jabr va-l-
muqobala hisobi haqida qisqacha kitob” – algebraga oid asar; “Hind hisobi 
haqida kitob” (yoki “Qо‘shish va ayirish haqida kitob”) – arifmetikaga oid asar; 
“Kitob surat ul-arz” – geografiyaga oid asar; “Zij” – astronomiyaga oid asar; 
“Asturlob bilan ishlash haqidagi kitob”; “Asturlob yasash haqidagi kitob”, 
“Asturlob yordamida azimutni aniqlash haqidagi kitob”; “Kitob ur-ruhoma”; 
“Kitob ut-tarix”; “Yahudiylarning kalendari va bayramlarini aniqlash haqida 
risola” va boshqalar
2
. 
Xorazmiyning arifmetikaga oid risolasi XII asrda Ispaniyada lotin tiliga 
tarjima qilingan. Tarjimaning XIV asrda kо‘chirilgan yagona qо‘lyozmasi Kembrij 
universiteti kutubxonasida saqlanmoqda. Bu risolada Xorazmiy tо‘qqizta hind 
raqamining sonlarni ifodalashdagi afzalliklari va ular yordamida har qanday 
sonni ham qisqa qilib va osonlik bilan yozish mumkinligini aytadi. Keyin 
Xorazmiy arifmetik amallarni bayon qilishga о‘tadi. Bunda Xorazmiy sonlarning 
martabalarini, ya’ni razryadlarini e’tiborga olishni hamda nolni yozishni 
unutmaslikni uqtiradi, aks holda natija xato chiqadi, deydi u. Keyin kо‘paytirish 
va bо‘lish amallarini bayon etadi. Shundan sо‘ng Xorazmiy kasr sonlar ustida 
arifmetik amallarning bayoniga о‘tadi.
1