Pedagogika 018, 1-son Bosh muharrir

Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. – Тошкент: Фан, 1983
. 

---

PEDAGOGIKA 2018, 5-son
 
55 
 
bо‘lgan masalalarni hal qilishni ham kо‘zda tutganligini bildiradi. Umuman 
olganda, Xorazmiy algebrasi bu sonli kvadrat va chiziqli tenglamalarni yechish 
haqidagi fandir. Xorazmiy asos solgan algebra fanini undan keyingi Sharq 
olimlari muvaffaqiyatli rivojlantirdilar. Xorazmiy algebraik risolasining bizgacha 
yetib kelgan uchta qо‘lyozmasi Qobulda, Madinada va Oksford universitetining 
Bodleyan kutubxonasida saqlanmoqda. Risola 1145-yili Segoviya (Ispaniya)da 
Robert Chester tomonidan lotin tiliga tarjima qilingan. Asarning arabcha 
qо‘lyozmalari va lotincha tarjimalari XIX va XX asr olimlari tomonidan chuqur 
о‘rganilgan. Ruscha tarjimasini 1964-yili Y. X. Kopelevich va B. A. Rozenfeld 
nashr etgan. Xorazmiyning algebraik risolasi A. Ahmedov tomonidan uning 
arifmetikasi bilan о‘zbek tilida olimning “Tanlangan asarlari” tarkibida
1983-yilda nashr etilgan.
Xorazmiyning eng yirik astronomik asari uning “Zij”idir. Uning ushbu asari 
37 bob, 116 jadvaldan iborat. Asarning avvalgi besh bobida “tо‘fon”, “iskandar”, 
“safar” va xrestian eralaridagi sanalarni hijriy eraga kо‘chirish qoidalari 
keltirilgan. 7-22-boblarda Xorazmiy qadimgi va ilk о‘rta hind astronomik 
ma’lumotlardan, Eron va Yunon ma’lumotlaridan mohirona foydalangan holda 
Ptolomeyning geometrik sistemasiga asoslanib, Quyosh, Oy va besh 
sayyoraning harakatini bayon etgan. 
23-bob trigonometriyaga bag‘ishlangan bо‘lib, unda Xorazmiy “tekis” va 
“akslangan sinus” tushunchalarini kiritgan va bu funksiyalar jadvallarini 
keltirgan. 
“Zij”ning 25-27 boblari geografiyaga bag‘ishlangan. Bu yerda geografik 
punktlarning uzunlik va kengliklarini aniqlash qoidalari keltirilgan va bu 
koordinatalarning о‘zgarishi Quyoshning yillik va kecha-kunduzlik harakatida 
ekliptik va ekvatorial koordinatalarning о‘zgarishi bilan bog‘liqligi kо‘rsatilgan.
28-bobda Xorazmiy yana trigonometrik masalalarga murojaat qiladi va 
tangens, kotangens tushunchalarini kiritgan hamda ularga mos jadvallarni 
keltirgan. 
29-bobda planetalar harakatining tezligini aniqlagan. 30-bobda Quyosh 
va Oy kо‘rinma kulchalarining о‘lchamini aniqlagan. 33-35-boblar Quyosh va Oy 
tutilishi va parallaks (yoritgichning kо‘rinish farqi) masalalariga bag‘ishlangan. 

---