Pedagogika 015, 2-son Muassis: Nizomiy

Хоnbоbоyеv A.I., Хalilоv N.A. Umumiy elеktrоtехnika va elеktrоnika asоslari. – Tоshkеnt: 
O‘zbekiston, 2000. – B. 88. 
2
Оrifjоnоv S. Elеktrоmagnitizm. – Tоshkеnt: Nоshir, 2011. – B. 145. 

---

PEDAGOGIKA
2015, 2-son
 
 
55 
Quyida zanjir elementlari (R, L, C) turlicha ulangan o‘zgaruvchan tok 
zanjirlarining to‘la qarshiligini hisoblashga doir bir nechta misollarga 
to‘xtalmoqchimiz. Ko‘pchilik adabiyotlarda zanjir elementlarining ketma-ket 
ulangan holati, nari borsa, ularning parallel ulangani haqida ma’lumotlar 
yoritilgan
1
. 
Ularning 
aralash 
holdagi 
turlicha 
ulanishlariga 
deyarli 
to‘xtalinmagan. 
O‘zgaruvchan tоk zanjirlari haqida quyidagi mulоhazalarni kеltiramiz: 
a) agar sinusoidal o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga faqat aktiv qarshilik 
(masalan, cho‘g‘lanma lampa, isitkich asbobi, reostat kabilar) ulangan bo‘lsa, tok 
va kuchlanish 
sin 𝜔𝑡ga proporsional o‘zgargani uchun ular orasidagi faza siljishi 
nolga teng bo‘ladi; 
b) faqat induktivlikli zanjirda esa kuchlanishning tebranishlari faza 
jihatidan tok kuchi tebranishlaridan 
𝜋
2
qadar oldin yuradi, yoki tok kuchi 
tebranishlari kuchlanish tebranishlaridan 
𝜋
2
qadar orqada bo‘ladi. Induktiv 
qarshilik chastotaga ham bog‘liq. Chastota ortishi bilan qarshilik ortib, tok kuchi 
kamayadi; 
d) tarkibida faqat kondensator bo‘lgan zanjirda tok kuchining tebranishlari 
kondensatordagi kuchlanishning tebranishlaridan 
𝜋
2
qadar oldin yuradi. Buning 
ma’nosi shuki, kondensator zaryadlana boshlagan paytda tok kuchi eng katta, 
kuchlanish esa nolga teng bo‘ladi. Kuchlanish eng katta qiymatga erishganda esa 
tok kuchi nolga teng bo‘lib qoladi va hokazo. Chastota ortishi bilan qarshilik 
kamayib, tok kuchi ortadi. 
Quyida o‘zgaruvchan tоk zanjirlariga tеgishli bir nеcha misоllarni qarab 
chiqamiz: 
1-misol: Aktiv qarshilik (R = 40 Ω), induktivlik (L = 191 mHg) va sig‘im 
(C = 106,1 µF) sinusoidal o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga (
𝜔 = 314 
1
𝑠
) ketma-ket 
ulangan (1-rasm). Zanjirning to‘la qarshiligi hisoblansin. 
Zanjir elementlari ketma-ket ulangani uchun ulardan bir xil tok o‘tadi: 
𝑖 = 𝐼
0
sin 𝜔𝑡 (1) 
Aktiv qarshilikda kuchlanish tok kuchi bilan bir xil o‘zgaradi:
𝑢 = 𝑈
𝑂𝑅
𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡 (2) 
Kuchlanishning ta’sir etuvchi (effektiv) qiymati:
𝑈
𝑅
= 𝐼 ∙ 𝑅 (3). Bu 
bog‘lanish o‘zgarmas toknikidek bo‘ladi. Induktivlikda kuchlanish tokka 
nisbatan 90
0
ga o‘zib ketadi:
𝑈
𝐿
= 𝑈
𝑂𝐿
sin (𝜔𝑡 +
𝜋
2
) (4). Bu kuchlanishning ta’sir 
1