Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

V БОБ. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТИЖОРАТ 
БАНКЛАРИ АКТИВЛАРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ 
ОШИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ 
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ
5.1. Банк активлари портфелини шакллантиришнинг 
хорижий амалиётини миллий банкларда татбиқ 
этиш механизмлари
Х
орижий амалиётда, хусусан, Россияда банк бош-
қаруви тизимида илмий асослар, стратегик ёнда-
шувлар, корпоратив жавобгарлик, бозор маданияти 
инсон ресурсларини ривожлантиришга йўналтирилган. 
Аксарият Россия банклари ўз активларини бошқаришда 
анъанавий ёндашувга риоя қилишади: ягона банк актив-
лари ва алоҳида гуруҳлар (асосан, кредит ва қимматли 
қоғозлар портфеллари), бу мамлакат банк тизимининг 
ҳозирги ривожланиш даражасига тўғри келади.
Активлар ягона бошқарув объекти ҳисобланмайди ва 
одатда тасодифий шаклланади. Бир нечта кредит таш-
килотлари онгли равишда тузилмани шакллантириш-
га интилади. Уларнинг активлари миқдорий ва сифат 
кўрсаткичлари, айниқса, банкнинг бозор позицияси-
ни мустаҳкамлаш билан узвий боғлиқ. Россия тижо-
рат банкларида активларни бошқаришнинг аниқ 
принцип лари мавжуд эмас. Бундай тизимсиз назорат 
жуда самарасиз ва аморфдир.
Натижада активларнинг тузилиши беқарор бўлиб, 
ташқи инқирозларга мослаша олмайди. Бошқа бир зар-
ба маҳаллий банкларнинг актив портфелларини бо-
шқаришда хатоликларини кўрсатди: диверсификация 
қилишнинг етарли эмаслиги, тизимсиз маркетинг, фоиз 
ставкаларининг риск даражаси билан мос келмаслиги. 
Ушбу хатолар йўқотишларга олиб келади, ўтказиб юбо-

---

225
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
рилган имкониятларни оширади, мақсадли бозорларда-
ги позицияларни йўқотади, яъни рақобатбардошлик да-
ражасини пасайтириш.
Банк активларини бошқариш портфели концепция-
си чет элда кенг тарқалган. У активлар портфелини тур-
ли мезонлар бўйича тузилган ягона бошқарув объекти 
сифатида кўриб чиқади. Бу эса режалаштириш, таҳлил 
қилиш, портфелни ўз таркибий қисмларининг ўзаро му-
носабатларидаги барча турдаги тартибга солиш, фақат 
индивидуал элементларнинг индивидуал хусусиятларини 
ҳисобга олиш эмас, балки уларни бирлаштириш, барча 
портфелнинг миқдорий ва сифат кўрсаткичларига таъси-
рини ҳисобга олиш.
Активларни портфелга бирлаштирилиши мақсадли 
равишда активларнинг тузилишини турли мезонларга 
мувофиқ шакллантиришга ва уларни барча босқичларда 
доимий бошқаришга йўналтирилган бўлиб, у портфел-
нинг доимий мониторингини (таҳлилини ва назорати-
ни) назарда тутади. Унинг ташкил этилиши, шунингдек, 
тегиш ли ташкилий чораларнинг амалга оширилиши – бу 
“банк активлари портфели” ва “банк активлари” тушун-
чалари ўртасидаги асосий фарқдир. Анъанавий ёнда-
шувдан фарқли ўлароқ, портфель тушунчаси бозор иқти-
содиёти бошқаруви объекти сифатида банк активлари 
портфелини кўздан кечиради, бошқача айтганда, порт-
фель бошқаруви унинг адолатли қийматини оширишга, 
банкнинг рақобатбардошлигини ва самарадорлигини 
оширишга асосланган ҳолда:
1) портфелда мавжуд бўлган қулай ва мақбул комби-
нация;
2) бозор шароитларини тушуниш ва банкнинг имко-
ниятларидан максимал даражада фойдаланиш;
3) мақсадли бозорга эътибор бериш;
4) инсон капитали ривожланиши ва бизнес обрўсини 
яхшилаш.

---

226
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Ҳозирги шароитда банк активларини бошқариш ти-
зимини баҳолаш учун менежмент жараёнининг индиви-
дуал босқичлари кўриб чиқилиши мақсадга мувофиқдир. 
90-йилларнинг бошида ва ўрталарида, биринчи банклар 
пайдо бўлганда, активларни режалаштириш назорат 
элементи деярли йўқ эди, шунинг учун банк активлари 
тасодифий равишда шаклланди. Бугунги кунда вазият 
ўзгарган, катта ва ўрта банклар рақобатбардошликни 
таъминлаш мақсадида активларни бошқариш усуллари 
сифатида стратегик режалаштиришдан фойдаланишга 
ҳаракат қилмоқдалар. 
Умуман олганда, Россия банкларида активларни ре-
жалаштириш, уларнинг рентабеллиги, шунингдек, аниқ 
фоиз маржининг кўрсаткичлари, муддати ўтган қарз-
лар ва белгиланган захиралар бўйича режали мақсад-
лар билан чекланади. Банклар ноёб истиснолар билан 
портфель таваккалчиликлари ҳақида ҳеч қандай та-
саввурга эга эмаслар. Оптимал портфель структурасини 
режалаштириш турли мезонларга мувофиқ амалга оши-
рилмайди ва уни узоқ муддатда сақлаб туриш учун воси-
талар аниқланмаган.
Актив портфелининг қийматини максимал даражага 
кўтариш ажралмас мақсад бўлиб хизмат қилиши мумкин, 
аммо маҳаллий банклар буни баҳолайдилар. Америка-
лик иқтисодчи ва портфелларни бошқариш бўйича мута-
хассис Эдгар Морсманнинг айтишича: “Компаниялар ўз 
мижозларини тинглаб, ўз эҳтиёжларини қондириш учун 
тирик қолишади. Барқарор рақобат афзалликларини 
яратишда қийматларни қўшиш усулларини излайдилар”. 
Портфелли ёндашув доирасида велосипед бозорининг 
позициясини мустаҳкамлаш, мавжуд ва потенциал ми-
жозларнинг эҳтиёжларини қондиришга интилиш муҳим 
аҳамиятга эга.
Бугунги кунда кўплаб хорижий банклар (одатда йирик 
ва ўрта) мижозларнинг муайян тоифаларига хизмат кўр-

---