Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

227
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
сатишга қаратилган ташкилий тузилмаларни яратадилар.
Бугунги кунда банкни узоқ муддатда барқарор фао-
лият юритишини таъминлаш самарали бошқаришнинг 
самарали тизимини ташкил этмасдан амалга оширилиши 
мумкин эмас, унинг ажралмас қисми активларни бошқа-
ришдир. 
Хорижий банклар, хусусан, Россия тижорат банкла-
ридаги замонавий активларни бошқариш тизимининг 
асосий камчиликлари банк активлари (кредитлар, қим-
матли қоғозлар)нинг айрим гуруҳларини бошқаришда 
портфель ёндашувидан расмий фойдаланиш ҳисоблана-
ди. Банкларнинг барча активлари учун яхлит портфелни 
бош қариш тизими ҳали шаклланмаган. Унинг шакллани-
ши ва амалиётга татбиқ этилиши мамлакатимизда банк-
ни инновацион ривожлантиришнинг йўналишларидан 
биридир.
Портфель тушунчасининг ўзига хос хусусиятларини 
аниқлаш учун “банк активлари портфели” концепцияси 
мазмунини, уни бошқаришнинг асосий ёндашувларини 
ҳисобга олиш керак. Бу ҳолда биринчи қадам “Банк ак-
тивлари” тоифасининг мазмунини кўриб чиқишдан ибо-
рат. Мавжуд таърифларни таҳлил қилиш таклиф қилина-
ди. Кўплаб муаллифлар мазкур концепцияни банкнинг ўз 
ва қарз маблағларини жойлаштириш йўналишини акс эт-
тирадиган ҳисоб-китоблар тўпламлари билан бирлашти-
ради.
Иқтисодий адабиётда “Банк активлари портфели” ту-
шунчаси деярли қўлланилмайди. Одатда “портфель” ата-
маси қимматли қоғозлар портфелини ифодалаш учун 
ишлатилади.
Замонавий портфель назариясининг бошланиши 
1952 йилда пайдо бўлган Г. Марковицнинг “Портфолио 
танлови” мақоласи бўлди. Муаллиф биринчи маротаба 
қимматли қоғозлар портфелини онгли шакллантириш 
тамойилларини ва уни тартибга солиш усулларини (оп-

---

228
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
тималлаштириш) тавсифлаш ва қайтариш мезонлари 
нисбати асосида тузди. 
Классик портфель назариясига асосланиб, қимматли 
қоғозлар портфелининг умумий мақсадга эришиш учун 
инвестиция воситаларининг тўплами сифатида тавси-
фи келтирилган. Портфелнинг муҳим хусусияти – уму-
мий мақсадга эришиш учун унинг бирлиги, аммо бошқа 
мол-мулки аниқ ифодаланмаганлигини таъкидлайди.
Алоҳида компонентларнинг сифатига нисбатан турли 
хил инвестицион сифат портфелига эга бўлишга имкон 
берадиган турли хил воситаларни танлашнинг асосий 
йўналиши. Ушбу янги сифат, биринчи навбатда, порт-
фелнинг умумий рискини индивидуал активлар рискига 
нисбатан камайтиришдан иборат, активларнинг асосий 
сифат кўрсаткичлари бўлган рентабеллик, рисклилик ва 
ликвидлик ўртасидаги нисбатни оптималлаштиришдан 
иборат. Ушбу янги портфель сифати таркибий қисмлари-
нинг мақсадли танлови орқали эришилади. Банк актив-
ларининг портфели мураккаб тушунчадир, чунки:
биринчидан, у бир нечта портфелларни ўз ичига ола-
ди: кредит, инвестиция, савдо, пул маблағлари, ўз навба-
тида, турли кредитлар, қимматли қоғозлар ва банкнинг 
бошқа инвестициялари. Натижада банк активларининг 
портфели бутун, умуман, банк даражасида ва индиви-
дуал портфелларда бошқарилади.
Иккинчидан, буни моҳияти бир хил бўлмаган таркибий 
тузилмалар тўплами. Қимматбаҳо портфеллардан фарқ-
ли ўлароқ, банк активларининг портфели сифат жиҳати-
дан (таваккалчилик, рентабеллик, ликвидлик) бутунлай 
бошқача (ҳатто, умуман фарқли) бўлган элементларни 
бирлаштиради. Бу фарқ, шунингдек, активнинг портфелга 
киритилиши ва уни чиқариб ташлаш (ҳисобдан чиқариш, 
қоплаш) билан боғлиқ. Агар қимматли қоғозларни сотиб 
олиш ва сотиш нисбатан содда бўлса, масалан, кредит 
бериш кредит ташкилотининг бир нечта бўлинмалари-

---