Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

233
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
ташкил этиш, тартибга солиш, баҳолаш, таҳлил қилиш ва 
назорат қилиш.
Активлар икки усулдан бири бўйича тузилиши мумкин 
– систематик ёки тасодифий. Портфель тушунчаси порт-
фелни шакллантиришга қаратилган тизимли ёндашиш-
ни ўз ичига олади, бу эса, ўз навбатида, режалашти-
рилаётган биринчи қадамдир. Стратегик режалаштириш 
(актив портфелининг шаклланиши ва фаолиятига ёнда-
шувлар, ғоялар, тушунчалар, бошқарув мақсадлари ва 
ёндашувлари), банк миссиясининг таърифи (активлар-
ни бошқариш соҳасидаги мақсадларни кўп жиҳатдан 
аниқлайди). Тактик режалаштириш (стратегияни амалга 
ошириш бўйича чора ва вазифаларни аниқлаш) ва мо-
лиявий режалаштириш (бюджетларни, махсус стандарт-
ларни, кўрсаткичларни ишлаб чиқиш). 
Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, аксарият тижорат 
банкларида бошқарув, асосан, савдони кредитлаш, 
акция лар ва валюта бозорларида операцияларга таал-
луқли стратегик вазифалар эмас, балки мавжуд муам-
моларни ҳал қилишга қаратилган. Шу муносабат билан 
маҳаллий банклар, банкнинг имкониятларини тушуниш 
ва бозор ҳолатини кузатиш, SWOT таҳлиллари ва бошқа 
актив портфелига асосланган ҳолда, миссия таърифи, 
стратегик (узоқ муддатли) режалаштириш каби хорижий 
тажрибани қўллашлари зарур. 
Портфелнинг адолатли баҳосини ошириш, портфель 
ҳажми ва унинг жами даромадлилиги (рентабелликнинг 
айрим гуруҳлари учун даромадлилик даражасини белги-
лаш билан бирга), турли хил мезонларга мувофиқ порт-
фель тузилмаси (рисклилик, диверсификация даражаси, 
ишлатиладиган асбоблар, мижозларга хизмат кўрсатиш 
гуруҳлари ва бошқалар), портфель сифатини тавсифлов-
чи коэффициентлар, банкнинг муайян бозор сегменти-
даги улуши. Портфелнинг адолатли қийматининг ошиши, 
бошқа барча мақсадларга эришишга йўналтирилгандир.

---

234
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Портфель тушунчаси доирасида, белгиланган вазифа-
ларни аниқ тушунадиган яхши тарбияланган, ғайратли ва 
малакали ходимларни ушбу мақсадларга эришишнинг 
асосий воситаси (улар “портфель фалсафаси”, Портфолио 
бошқарув тамойиллари) ва фаолиятлари мақсадли бо-
зорга йўналтирилган.
Хорижий амалиётда ҳар бир ходим банкнинг сиёсати-
ни аниқ тушунишга интилади ва унга кундалик ишларида 
муҳимдир. Маҳаллий банкларда замонавий бошқарув 
тизими учун турли хил ёндашув амалдаги операциялар-
ни ривожлантириш учун эҳтиёткорлик билан тайёрлан-
ган стратегия кутилган натижаларга олиб келмаслик ҳам 
хосдир. Чунки у банк раҳбарияти даражасида мунозара 
мавзуси бўлиб қолмоқда ва муайян ходимлар ва ўрта 
менежерларнинг ҳаракатларида амалга оширилмай-
ди. Бундай вазиятнинг натижаси аниқ кўрсатмаларнинг 
етишмаслиги бўлиб, унда ноаниқлик пайдо бўлиб, хато 
эҳтимолликни кучайишига олиб келади.
Бу мижозлар ва ҳамкасблар билан ишлаш принципла-
ри, стандартлари (корпоратив маданият), инвестицион 
маблағ йўналишини танлаш мезонлари, шахсий кредит 
ёки сотиб олинган қимматли қоғозларнинг тузилишга 
қандай таъсир қилиши, активлар гуруҳининг миқдорий 
ва сифат кўрсаткичлари ҳамда умуман олганда, барча ак-
тивлар портфелини ифодалайди.
Бошқариш жараёнида муҳим ўрин – бу банк актив-
ларининг портфелини сифат жиҳатидан баҳолаш, унинг 
якуний мақсади унинг адолатли қийматини аниқлашдир. 
Банк активларининг портфелини миқдорий баҳолаш 
қуйидагиларни ўз ичига олади:
• ҳисобот даврига нисбатан балансга мувофиқ, порт-
фелга киритилган ҳар бир активнинг баланс қийматини 
аниқлаш;
• инфляция компонентини ҳисобга олиш ва бу борада 
индивидуал активларнинг пул тавсифларини тузатиш;

---

235
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
• ягона активларнинг жорий қийматини аниқлаш (чет 
эл валютасидаги объектларни қайта ҳисоблаш, коэффи-
циентларнинг бозор қийматини янгилаш ва бошқалар).
Натижада биз унинг таркибий қисмлари ва гуруҳлари 
сифатини ҳисобга олмаган, (портфель структураси) улар-
нинг танланишини инобатга олмаган активлар портфе-
лининг маълум бир бухгалтерия қийматини оламиз. 
Ушбу хусусиятларнинг таъсирини ўрганиш банк ак-
тивлари портфелини сифат жиҳатидан баҳолашнинг 
мазмунини ташкил этади ва унинг адолатли қийматини 
аниқлашга имкон беради. Сифатли баҳолаш қуйидаги-
ларни назарда тутади:
- актив портфелини горизонтал таҳлил қилиш (порт-
фелнинг ва унинг барча элементларининг тўлиқ портфе-
лининг ўсиш суръатига нисбатан мутаносиб ва нисбий 
ўсиш суръатларини аниқлаш);
- вертикал портфель таҳлиллари, яъни унинг структу-
расини ўрганиш (иқтисодий контент, муддатлилик, риск-
лилик ва бошқалар), шунингдек, унинг таркибий қисм-
лари;
- актив ва унинг гуруҳлари портфелининг даромад-
лилиги ва рентабеллигини аниқлаш (ишлайдиган актив-
ларнинг улушини аниқлаш, тегишли коэффициентларни 
ҳисоблаш ва изоҳлаш);
- портфелларнинг баланс қийматини аниқлаш ва 
унинг ўртача қийматини тахмин қилиш учун пул оқим-
ларини (купон тўловлари бўйича фоизлар ва бошқалар) 
дисконтлашни;
- эҳтимолдаги зарарларни қоплаш учун белгиланган 
захираларни баҳолаш, улар риск остида бўлган актив-
ларга инвестицияларнинг зарарлар эҳтимолини етарли 
даражада акс эттириши керак. Портфелнинг баланс қий-
мати яратилган захираларнинг миқдори билан камайти-
рилиши керак.
Замонавий портфель назариясига кўра, турли компа-
ниялар, тармоқлар ва сегментлар ўртасида активларни 

---

236
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
тақсимлаш орқали тизимсиз риск камайиши мумкин. 
Умумий рискни к майтириш учун диверсификация қилиш 
тижорат банкларининг активлари портфелида қўллани-
лади. Портфель рискининг даражаси унинг даражасига 
боғлиқ бўлиб, у қоида тариқасида, портфелдаги айрим 
активларнинг умумий риски остида шаклланади.
Шундай қилиб, активларни бошқариш портфелининг 
концепцияси қуйидагилар:
- ҳар бир банк рақобатчилардан кўра юқори миқдо-
рий ва сифатли ишлашга эришишга қаратилган портфель 
стратегиясига эга;
- ҳар бир ходимни менежмент жараёнига фаол жалб 
қилиш, корпоратив маданиятнинг мавжудлиги;
- ахборотни комплекс таҳлил қилишга йўналтирилган 
(потенциал портфель, банкнинг молия бозоридаги ўрни, 
унинг ничес);
- ахборотни йиғиш ва қайта ишлашнинг инно-
вацион усуллари (бошқарув ахборот тизимини
яратиш).
Банк активларини бошқариш бўйича юқоридаги ёнда-
шувлар маҳаллий амалиёт учун янги ҳисобланади. Миллий 
тижорат банклари томонидан хорижий тажрибани қўл-
лаган ҳолда интеграллаштирилган портфель активларини 
бошқариш тизимини шакллантириш ва амалга ошириш 
уларга нафақат ўз рақобатбардошлигини ошириш, балки 
банк тизимининг ва мамлакат иқтисодиётининг ижобий
ривожланишига кўмаклашади.